NR 3/2015, ss. 11–13
Oceniając swoje życie, apostoł Paweł w liście skierowanym do Tymoteusza stwierdził, że było ono dobrym bojem, za który czeka go od Pana wieniec sprawiedliwości (2 Tm 4,7–8). Podążając śladami Pawła z Tarsu, dobry bój toczył również przez całe swoje życie Paweł Hulka-Laskowski (1881–1946) – przedwojenny pisarz i naukowiec. Jego życiu i twórczości poświęcono konferencję naukową, która w czerwcu odbyła się w Łodzi.
W swoich publikacjach walczył Hulka-Laskowski z wyzyskiem robotników, zacofaniem światopoglądowym, nietolerancją i ksenofobią, poświęcając w nich wiele miejsca polskiemu ewangelicyzmowi, był on bowiem potomkiem braci czeskich oraz członkiem zboru ewangelicko-reformowanego w Żyrardowie, gdzie pełnił obowiązki katechety i prezesa Kolegium Kościelnego.
Intelektualista, społecznik, pisarz, tłumacz
Paweł Hulka-Laskowski jest obecnie postacią mało znaną, choć w pierwszej połowie XX w. był jednym z czołowych polskich intelektualistów. Zajmował się religioznawstwem, filozofią i teologią, wygłaszał odczyty z zakresu historii i filozofii wychowania. Do jego najważniejszych publikacji naukowych należą: „Zaratustra – twórca religii Iranu” (1912); „Materializm. Szkic polemiczny” (1921); „Droga do Kultury. Szkic społeczno-religijny” (1922); „Od Królestwa Bożego do monarchii uniwersalnej – szkic do dziejów papiestwa” (1927); „Matka Jezusa, matki bogów, królowe niebios. Szkic historyczno-religijny” (1928); „Polska wierząca” (1929); „Czym ewangelicyzm jest dla Polski, a czym być powinien” (1930); „Rola i zadania inteligencji ewangelickiej w naszym życiu religijno-kościelnym” (1930); „Wileński Kościół Ewangelicko-Reformowany” (1936). Część z wyżej wymienionych opracowań ma charakter apologii ewangelicyzmu, który – zdaniem ich autora – jest istotnym czynnikiem stymulującym rozwój polskiej kultury, podnosząc ją na wyższy poziom.
Teksty Hulki-Laskowskiego były znane wśród polskich religioznawców, filozofów i teologów, a on sam nawiązał z wieloma z nich przyjacielskie relacje. Z drugiej jednak strony jego działalność na rzecz polskiego ewangelicyzmu ściągnęła nań falę niewybrednej krytyki ze strony przedwojennych środowisk ultrakatolickich, które widziały w nim jednego ze swoich głównych przeciwników. Pomimo owych szykan Hulka-Laskowski nigdy nie poniechał walki o prawa polskich ewangelików oraz innych mniejszości wyznaniowych i narodowych, stając zawsze w obronie słabych i pokrzywdzonych.
Był ponadto zapalonym społecznikiem. Szczególnie istotne były dla niego działania na rzecz robotników żyrardowskich, z których zresztą sam się wywodził. Pragnąc uczynić z nich dobrych patriotów i poszerzyć ich horyzonty, w roku 1915 zorganizował dla nich Klub Robotniczy, realizujący program uniwersytetu robotniczego. W Żyrardowie nie zanika pamięć o jego walce z francuskimi właścicielami żyrardowskiej fabryki wyrobów lniarskich, którzy w okresie międzywojennym ewidentnie ją niszczyli, doprowadzając tym samym robotników żyrardowskich na skraj nędzy i desperacji. Walka ta zakończyła się zresztą sukcesem Hulki-Laskowskiego i robotników, czyli przejęciem zakładów żyrardowskich przez państwo.
Kolejną sferą aktywności Hulki były przekłady. Tłumaczył na język polski literaturę czeską, niemiecką, francuską, rosyjską i angielską. To właśnie on odkrył dla polskich czytelników i przełożył najważniejsze dzieło Jaroslava Haška, „Przygody dobrego wojaka Szwejka”, pomimo iż nasi rodzimi wydawcy nie wierzyli w sukces książki o czeskim żołnierzu, odmawiając początkowo jej opublikowania.
Paweł Hulka-Laskowski był płodnym pisarzem i literatem. Współpracował ze znanymi periodykami literackimi, jak „Echo Literacko-Artystyczne”, „Bluszcz”, „Sfinks”, „Wiadomości Literackie”. Pisywał również do „Republiki”, „Sygnałów”, „Epoki”, „Kultury”, „Wolnomyśliciela Polskiego” i wielu innych pism. Publikował swoje artykuły także w czasopismach ewangelickich: „Ewangeliku”, „Głosie Ewangelickim”, „Zwiastunie Ewangelicznym”, JEDNOCIE, „Pielgrzymie Polskim”. W roku 1927 napisał powieść o życiu polskich ewangelików pt. „Porucznik Regier”, przedstawiając w niej ich trudną sytuację w kraju zdominowanym przez Kościół katolicki. Atoli najbardziej znaną książką żyrardowianina jest autobiografia „Mój Żyrardów” (1934), w której opisał nie tylko swoje życie, ale po mistrzowsku nakreślił obraz robotniczego Żyrardowa z pierwszej połowy XX w. Jego zainteresowania relacjami polsko-czeskimi i sytuacją Polaków na Zaolziu zaowocowały z kolei książką „Śląsk za Olzą” (1938), która w przedwojennym społeczeństwie polskim spełniła podobną rolę jak „Na tropach Smętka” Melchiora Wańkowicza i „Ziemia gromadzi prochy” Józefa Kisielewskiego.
Konferencja w Łodzi
Chcąc przypomnieć postać i twórczość wybitnego żyrardowianina, Parafia Ewangelicko-Reformowana w Łodzi zorganizowała 29 i 30 czerwca ogólnopolską konferencję naukową poświęconą Pawłowi Hulce-Laskowskiemu. Komitet Organizacyjny Konferencji zaprosił do współpracy na polu naukowym Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie oraz Towarzystwo Pedagogiki Filozoficznej im. B. F. Trentowskiego. Liczne obszary działalności i twórczości Pawła Hulki-Laskowskiego odzwierciedliły się w programie konferencji, w której wzięli udział specjaliści z wielu dziedzin: historycy, pedagodzy, filolodzy, bibliotekoznawcy, socjolodzy i teolodzy. Interdyscyplinarność konferencji pozwoliła zbadać dorobek Hulki w jego różnych wymiarach.
Konferencję otworzył blok historyczny dotyczący czeskobraterskich korzeni Pawła Hulki-Laskowskiego, ponieważ jeśli chce się dobrze zrozumieć jego twórczość, należy osadzić ją w kontekście przynależności wyznaniowej. Część historyczną rozpoczęła dr Anna Kowalska-Pietrzak (Uniwersytet Łódzki) referatem poświęconym życiu i dziełu Jana Husa. Następne dwa wystąpienia odnosiły się do duchowych spadkobierców reformatora, czyli braci czeskich. Prof. Henryk Gmiterek (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej) zajął się szesnastowiecznym Kościołem braci czeskich na terytorium Polski, zaś o ich późniejszym osadnictwie w Zelowie, Łodzi i Żyrardowie mówił potomek braci czeskich mgr inż. Jarosław Stejskał (tekst jego referatu opublikowaliśmy tutaj).
W następnym bloku zajęto się zagadnieniem związków Pawła Hulki-Laskowskiego z Żyrardowem, albowiem to właśnie w tym mieście spędził on większość swojego życia; w nim się wychował, dojrzewał i tworzył oraz prowadził działalność na rzecz żyrardowskich robotników. Ramy tej części konferencji wypełnił referat radnego żyrardowskiego dr. Jerzego Naziębły pt. „Paweł Hulka-Laskowski – wybitny żyrardowianin europejskiego formatu” oraz dr Agnieszki Janiak-Jasińskiej (Uniwersytet Warszawski), która zapoznała uczestników konferencji z działalnością Pawła Hulki-Laskowskiego na rzecz robotniczej społeczności Żyrardowa.
Pierwszy dzień konferencji zamknął blok poświęcony zbiorom Pawła Hulki-Laskowskiego znajdującym się w Łodzi i Żyrardowie. Prof. Jadwiga Konieczna (UŁ) scharakteryzowała zbiory Pawła Hulki-Laskowskiego zgromadzone w Bibliotece Uniwersyteckiej w Łodzi, składające się z dużej części jego księgozbioru oraz rękopiśmiennych notatek. Natomiast mgr Justyna Żak (UW) licznymi zdjęciami z życia Hulki i Żyrardowa okrasiła swoje wystąpienie na temat spuścizny Pawła Hulki-Laskowskiego w Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie.
Po obradach pierwszego dnia konferencji toczyły się liczne, ożywione dyskusje. Było to naturalne, ponieważ część prelegentów i uczestników organizowała wcześniej sesje popularno-naukowe bądź wystawy poświęcone bohaterowi konferencji. Powstała nawet idea powołania do życia Stowarzyszenia Pawła Hulki-Laskowskiego.
W trakcie pierwszej części drugiego dnia konferencji zajęto się związkami Hulki z kulturą czeską. W tym kontekście ukazano żyrardowianina jako tłumacza i dyplomatę. Blok prowadził Konsul Honorowy Republiki Czeskiej w Łodzi prof. Krzysztof Skotnicki (UŁ). Referaty wygłosili: dr Joanna Mielczarek, która porównała polszczyznę tłumaczeń Pawła Hulki-Laskowskiego z językiem polskim pierwszej połowy XX w., oraz prof. Rafał Leszczyński senior, który przedstawił rolę, jaką odegrał Laskowski w stosunkach polsko-czeskich.
Kolejną sesję poprowadził prezes Towarzystwa Pedagogiki Filozoficznej im. B. F. Trentowskiego prof. Sławomir Sztobryn (Akademia Techniczno-Humanistyczna). Ta część konferencji zdominowana została przez pedagogikę i filozofię. Mgr Agnieszka Tys przedstawiła pedagogiczny wymiar twórczości Pawła Hulki-Laskowskiego, natomiast dr Paulina Sosnowska (UW) wskazała na nurty filozoficzne obecne na Uniwersytecie w Heidelbergu, z którymi zetknął się Hulka w czasach swoich studiów na tej uczelni.
Referat dr Sosnowskiej umożliwił płynne przejście do następnego bloku tematycznego poświęconego zagadnieniom filozoficzno-teologicznym. Otworzyła go dr Katarzyna Dworakowska (UW), która mówiła o filozofii Fryderyka Nietzschego jako inspiracji dla myśli filozoficzno-religijnej Hulki. Następnie przewodniczący konferencji prof. Rafał Marcin Leszczyński junior (ChAT) zaprezentował wyniki swoich badań na temat ewolucji poglądów filozoficzno-religijnych żyrardowianina. Moderatorką owej sesji była prof. Andrea Folkierska (UW).
Konferencję zamknęła sesja prowadzona przez prof. Andrzeja Kluczyńskiego (ChAT), w której poruszono problem poglądów Hulki na temat sytuacji mniejszości wyznaniowych w II Rzeczypospolitej. Pierwszy referat wygłosiła dr Mirosława Weremiejewicz (Wyższa Szkoła Teologiczno-Społeczna), ukazując Hulkę jako Polaka ewangelika, przy okazji doskonale oddając realia życia obywatela polskiego należącego do mniejszości wyznaniowych w czasach międzywojennych (artykuł na podstawie tego referatu opublikowaliśmy tutaj). W drugim referacie tego bloku wnuk Pawła Hulki-Laskowskiego, mgr Piotr Dutkiewicz, przedstawił krytyczny stosunek swojego dziadka do antysemityzmu.
Oceniając łódzką konferencję, można stwierdzić, iż jej główny cel, czyli holistyczne spojrzenie na biografię i dorobek Pawła Hulki-Laskowskiego, został w pełni osiągnięty. Twórczość Hulki, jeśli w ogóle jest z czymś kojarzona, to najczęściej z jego pracą translatorską, a zwłaszcza z przetłumaczeniem przez niego „Przygód dobrego wojaka Szwejka”, zupełnie tak, jakby to był jedyny wkład żyrardowianina w kulturę polską. Konferencja łódzka ukazała natomiast imponującą różnorodność zainteresowań Laskowskiego, wydobywając na światło dzienne te wymiary jego działalności i pracy naukowej, które we wcześniejszych badaniach były pomijane lub mało akcentowane. Na przykład zupełną nowością są zaprezentowane w Łodzi wyniki badań nad poglądami filozoficzno-religijnymi Hulki oraz jego aktywnością na polu pedagogiki. Jak więc widać, łódzkie spotkanie w istotny sposób poszerzyło wiedzę o Pawle Hulce-Laskowskim.
* * * * *
Agnieszka Teresa Tys – doktorantka Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wydziału Teologicznego Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
Rafał Marcin Leszczyński – doktor habilitowany teologii historycznej, profesor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
Na zdjęciu Rafał Leszczyński (senior) na konferencji w Łodzi (fot. PER Łódź)