1/1991

Erich Bryner, duchowny Kościoła ewangelicko-reformowanego, od 1980 r. wykłada na wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu w Zurychu historię Kościoła w Europie Wschodniej. W marcu br. obejmuje funkcję dyrektora Instytutu ds. Wiary w Drugim Świecie.

Reformator Henryk Bullinger (1504-1575), który po śmierci Zwingliego przez blisko pół wieku kierował Kościołem zuryskim, pozostawił niezwykle bogaty i różnorodny dorobek pisarski oraz ogromną korespondencję. Do dziś zachowało się jeszcze 12 tys. jego listów, choć duża ich część zaginęła. Korespondencja Bullingera była obszerniejsza niż Lutra, Zwingliego i Kalwina łącznie¹. Kierowana była nie tylko do adresatów w Szwajcarii, lecz także w Niemczech, Francji, Anglii, Szkocji, Holandii, na Węgrzech, w Siedmiogrodzie, Polsce i na Litwie. Wśród korespondentów znajdowali się królowie, książęta, najwybitniejsi teologowie epoki, ludzie wszystkich stanów i zawodów, różnych pozycji politycznych, kościelnych i społecznych. Korespondencja Bullingera jest znakomitym źródłem informacji „nie tylko o samym reformatorze i Reformacji w Szwajcarii, ale także o całej historii XVI wieku”². Prace nad krytyczną edycją teologicznych i historycznych dzieł oraz korespondencji zuryskiego reformatora nie wyszły jeszcze ze wstępnej fazy³. To wielkie przedsięwzięcie przyczyni się pod wieloma względami do wzbogacenia naszej wiedzy o epoce Reformacji.

Jak wiadomo, między Kościołami reformowanymi w Szwajcarii i w Polsce istniały w połowie XVI wieku rozliczne kontakty – osobiste i korespondencyjne. Po śmierci Marcina Lutra reformacyjny nurt zuryski i genewski miał w Polsce wielką siłę przyciągania. Złożyły się na to różne przyczyny: z jednej strony przykre spory doktrynalne w łonie ówczesnego luteranizmu, odstręczające od niego wielu Polaków, z drugiej zaś wyjątkowo dynamiczna działalność Kalwina w tych latach, wywierająca głęboki wpływ m.in. na skłaniającą się ku Reformacji polską szlachtę. Dzięki temu Kościół reformowany mógł bardzo szybko się rozwinąć. Historyk Kościoła, Karl Vólker, podaje, że w owym czasie w 80 miejscowościach w Wielkopolsce, w 250 w Małopolsce i w 191 na Litwie odprawiano reformowane nabożeństwa⁴. Bullinger, Kalwin i ich współpracownicy byli nieustannie proszeni o udzielanie rad w kwestiach teologicznych i kościelno-politycznych. Nie szczędzili oni wysiłku, by nieść radę i pomoc w postaci szczegółowych napomnień, orzeczeń, traktatów, a nawet większych dzieł teologicznych. Wiele listów Bullingera ukazało się w druku⁵ natychmiast, część zaś, ze względu na wagę poruszonych w nich spraw, opublikowano w wieku XVIII⁶. Szczegółowy zestaw korespondencji Szwajcarów z Polakami przedstawił Theodor Wotschke w 1908 r.⁷ Choć edycja ta ma wiele braków, udostępnia jednak ważny materiał źródłowy: zawiera bowiem nie tylko korespondencję Bullingera i Kalwina z Polakami, ale także korespondencję reformatorów z Bazylei, Berna, St. Gallen i in.

W niniejszym studium ograniczymy się wyłącznie do korespondencji Bullingera z polską i litewską szlachtą. Najpierw powiemy krótko o różnych kontaktach między Szwajcarią a Polską, co pomoże nam zrozumieć rozmiary i intensywność tej korespondencji.

Szwajcarię i Polskę łączyły różnorodne związki handlowe i kulturowe jeszcze przed XVI stuleciem. Pierwsze udokumentowane kontakty handlowe sięgają XIV wieku; regularnego i intensywnego charakteru nabrały one w XV i XVI wieku i utrzymały się do czasu kontrreformacji⁸. Kupcy szwajcarscy i polscy spotykali się na targach międzynarodowych we Frankfurcie n. M. lub na trasach, którymi Szwajcarzy podążali do Polski: Norymberga-Lipsk-Poznań-Warszawa, Norymberga-Śląsk-Kraków, rzadziej przez Wiedeń-Morawy (albo Węgry). Szczególną aktywność wykazywało miasto St. Gallen, słynące z przemysłu tekstylnego. Wielu kupców szwajcarskich przebywało w polskich miastach przez dłuższy czas, zakładało tam własne domy i żeniło się z Polkami; niektórzy otrzymywali nawet obywatelstwo miejskie, jak na przykład Conrad von Mayen z St. Gallen, który w 1418 r. został obywatelem Krakowa. Znaczenie tych stosunków handlowych dla rozwoju Reformacji w Polsce było bardzo duże, gdyż kupcy przywozili i wywozili ważne informacje, zabierali w podróż listy, przemycali literaturę reformacyjną dobrze ukrytą w belach płótna. Przykładem może być kupiec Hans Liner z St. Gallen, który będąc zaprzyjaźniony z Bullingerem żywo uczestniczył w szerzeniu idei Reformacji, czytał wszystkie nowe prace teologiczne i zabierał je z sobą w podróż.⁹

Kulturalne stosunki polsko-szwajcarskie były ściśle powiązane ze stosunkami ekonomicznymi. Założony w 1364 r. Uniwersytet w Krakowie cieszył się doskonałą opinią, która sięgała poza granice państwa i przyciągała wielu cudzoziemców zwabionych przede wszystkim wysokim poziomem studia humaniora, matematyki i astronomii. Prawo i teologia stały o wiele niżej. Przez pewien czas duży wpływ wywierał humanista Konrad Celtis (1459-1508). Pośród cudzoziemców studiujących w Krakowie znajdowali się od drugiej połowy XV wieku zawsze jacyś Szwajcarzy, zwłaszcza ci, którzy mogli zamieszkać u krewnych lub mieli dobre warunki materialne. Pierwszym Szwajcarem, który immatrykulował się w Krakowie, był pochodzący z St. Gallen student o nazwisku Vogelweider (1451). W ostatniej ćwierci XV wieku i w dwóch pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku wśród immatrykulowanych było ponad 60 Szwajcarów, przy czym jedna czwarta pochodziła z St. Gallen. Po roku 1520 Uniwersytet Jagielloński ustąpił miejsca uniwersytetom w Wittenberdze i Frankfurcie n.O.; od tego czasu w Krakowie przebywała już tylko garstka studentów ze Szwajcarii¹⁰.

Studenci Uniwersytetu w Krakowie, podobnie jak innych uniwersytetów średniowiecznych i z początku czasów nowożytnych, wywodzili się przeważnie z warstwy mieszczańskiej¹¹. Z kolei polska młodzież szlachecka nie miała zwyczaju studiować w ojczyźnie, po wiedzę udawała się do Europy Zachodniej, przede wszystkim do Włoch, ale także do Niemiec, Szwajcarii, Francji i Anglii. Wraz z towarzyszącymi im osobami młodzi Polacy zatrzymywali się przez kilka tygodni lub miesięcy, a niekiedy dłużej, w którymś z miast uniwersyteckich, by bardziej lub mniej intensywnie studiować na tamtejszej uczelni oraz nawiązać osobiste kontakty z najsłynniejszymi uczonymi. Wielu Polaków przybywało do Bazylei, aby poznać Erazma i jego przyjaciela Bonifatiusa Amerbacha oraz pobierać u nich prywatne nauki¹². Młody Jan Łaski, późniejszy polski reformator, wiele zaczerpnął z myśli Erazma¹³. Słynny wydawca bazylejski Johannes Oporinus wydrukował w swej oficynie serię książek polskich autorów, np. główne dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego De Republica emendanda¹⁴. W latach 1551-1567 dziesiątki młodych Polaków pojawiło się w Bazylei. Znanych jest 70 nazwisk, ale prawdopodobnie było ich więcej. Głównym magnesem był humanista Celio Secondo Curione (1503-1569), który wykładał retorykę. Żywił on szczególną sympatię do Polaków¹⁵, wiele swoich dzieł dedykował polskim studentom, głośną książkę De amplitudine beati regni dei (1554) dedykował królowi Zygmuntowi Augustowi, a z wieloma Polakami korespondował. Także Sebastian Castellion (1515-1563), znany z protestu przeciwko spaleniu Serveta i z walki o tolerancję dla heretyków, był chętnie odwiedzany przez Polaków¹⁶.

Z poglądami reformatorskimi Bullingera i jego kręgu zapoznała się spora grupa szlacheckiej młodzieży polskiej przebywającej w Bazylei. Oprócz tego wśród polskiej szlachty niemało było zdecydowanych kalwinistów, którzy wysyłali do Zurychu i Genewy synów, aby wychowywali się oni w duchu wyznania reformowanego. Do tej grupy należała wpływowa i zamożna rodzina Kotwicz-Dłuskich z okolic Krakowa. W swoim liście z 29 grudnia 1555 r. Kalwin bardzo pochwalał matkę, Agnieszkę Dłuską, za to, że swoich synów, Alberta i Mikołaja, wysłała na studia do Zurychu. „Jeno żarliwy zapał mógł skonie cię do tego, żeś chwilowo zapomniała i odłożyła uczucia przyrodzonej miłości matczynej aż do czasu, gdy znów ich [synów] ujrzysz, przepojonych prawdziwą wiarą Chrystusową [...]. Byłoby wszakże rzeczą pożądaną, przynajmniej potąd, pokąd nie wyjaśni się sytuacja w Polsce, aby nie tylko niewiasty, ale i mężczyźni dawali podobny przykład”¹⁷.

Tak więc, w okresie Reformacji wielu Szwajcarów podróżowało do Polski, a nawet przez dłuższy czas w niej się zatrzymywało, zaś wielu Polaków podążało do Szwajcarii na studia. Dzięki różnorodnym stosunkom gospodarczym, kulturalnym i religijnym powstawał klimat, w którym mogła się dokonywać duchowa wymiana i rozkwitać korespondencja między Polakami a reformowanymi Szwajcarami. Oprócz kupców i studentów do Polski przyjeżdżali także przedstawiciele innych zawodów. Jedną z najbardziej znanych postaci był zuryski lekarz, Antonius Johannes Schneeberger (1530-1581), który m.in. przez pewien czas służył na dworze Radziwiłłów w Wilnie, a po roku 1560 osiedlił się w Krakowie, gdzie otrzymał obywatelstwo (epitafium w kościele Mariackim w Krakowie czci jego pamięć¹⁸). Należał do grupy stałych korespondentów Bullingera w Polsce¹⁹[...]. Najwyżej w hierarchii społecznej postawionym korespondentem Bullingera w Polsce był król Zygmunt August (1548-1572). Jeszcze jako następca tronu okazywał on żywe zainteresowanie Reformacją, ewangelickim kaznodziejom zezwalał w swoim kościele zamkowym w Wilnie głosić naukę o usprawiedliwieniu z wiary, utrzymywał korespondencję z wieloma ewangelickimi książętami²⁰. Już w 1537 r. mówiono, że jest „zatruty luterskim zaczynem”²¹. Kiedy więc w 1548 r. objął tron po Zygmuncie I (Starym), cały protestancki świat oczekiwał jego publicznego zdeklarowania się po stronie Reformacji. Kalwin poświęcił mu w 1549 r. swój komentarz Listu do Hebrajczyków i gorąco zachęcał, aby monarcha wzniósł Królestwo Jezusa Chrystusa w Polsce: „Ty jesteś przez Boga na wzór Hiskijasza i Jozjasza wyznaczony, abyś [...] wkrótce przywrócił czystą naukę Ewangelii w Królestwie Polskim” – czytamy w dedykacji²². Monarcha wahał sie jednak. Kalwin więc kilkakrotnie w latach 1554-1560 nalegał, aby król wziął wreszcie w ręce dzieło Reformacji, zwłaszcza że polska szlachta „w przeważającej części jest gotowa i chętna podporządkować się wierze chrześcijańskiej”, zatem sposobność jest wyjątkowa²³.

W tej sytuacji także Bullinger szukał kontaktu listownego z polskim królem i posłał mu kilka swoich prac reformatorskich. Kiedy Zygmunt August podziękował mu za przesyłkę krótkim, uprzejmym i nieco wymijającym listem²⁴, Bullinger wystosował doń następne pismo, w którym wzywał króla, aby spoglądał jedynie na Boga i Jezusa Chrystusa, a nie na ludzką mądrość, rządził swoim krajem według prawa Bożego oraz zreformował polski Kościół za przykładem króla Jozjasza i Konstantyna²⁵. Ale monarcha nie miał już na to ochoty. Do końca panowania pozostał wierny Kościołowi rzymskiemu, między innymi także dlatego, że wobec wyższego duchowieństwa miał zobowiązania polityczne. Nie podjął jednak żadnych kroków, które mogłyby powstrzymać rozwój Reformacji w Polsce. W sprawach religijnych był indyferentny i w tym sensie tolerancyjny²⁶. W późniejszym okresie Bullinger nie przejawiał już ochoty do korespondowania z Zygmuntem Augustem²⁷.

Tłum. Karol Karski
[Kirche im Osten, Gottingen 1980, t. 23, s. 62-83]