2/1991

Znacznie obszerniejsza i ważniejsza od wymiany listów z królem była korespondencja Bullingera z Mikołajem Radziwiłłem Czarnym (1515-1565), potomkiem starego litewskiego rodu magnackiego. W 1545 r. został on marszałkiem wielkim litewskim, w 1550 – kanclerzem wielkim litewskim, a w 1551 – wojewodą wileńskim. W ten sposób stał się najbardziej wpływowym człowiekiem na całej Litwie. Pod koniec lat trzydziestych XVI w. przyłączył się do reformacyjnego ruchu Lutra, ale w dziesięć lat później stał się wyznawcą kalwinizmu i rzecznikiem młodego Kościoła reformowanego na Litwie. Jego żywe zainteresowania teologiczne znajdowały wyraz w wielu obszernych listach, zwłaszcza zaś w dedykacji dołączonej do Biblii Brzeskiej, którą wydał dużym nakładem finansowym, oraz w trzech pismach do Kalwina i teologów zuryskich na temat aktualnego wówczas [na skutek nauki głoszonej przez arian - przyp. red.] zagadnienia trynitarnego wyznania wiary¹.

Po raz pierwszy Bullinger zwrócił się do Mikołaja Radziwiłła w 1555 r., zachęcając go do kontynuowania i utwierdzania dzieła Reformacji na Litwie. Bliskie związki osobiste łączące Radziwiłła z królem Zygmuntem Augustem sprawiły, że już Kalwin zaklinał go, aby użył swego wpływu na monarchę i pozyskał go dla sprawy Reformacji. „Pomyślże o tym, iż ten ciężar został nałożony na ciebie przez Boga, że nie jesteś tylko towarzyszem i pomocnikiem Jego Królewskiej Mości, ale możesz dodać mu otuchy w chwilach wahania i otoczyć wsparciem, gdy będzie trzeba”². W podobnym duchu, choć mniej natarczywie i z pominięciem prorockiej retoryki, także Bullinger prosił wojewodę litewskiego, aby starał się pozyskać króla dla reformatorskich idei³. Dwa lata później Bullinger ponownie napisał do Mikołaja Radziwiłła, polecając mu swego przyjaciela, Jana Łaskiego, który w tym czasie, tj. w 1557 r., przebywał w Wilnie. Przy okazji z entuzjazmem pisał o jego działalności reformatorskiej we Fryzji, Anglii i Frankfurcie n. M. Jan Łaski wrócił do Polski w 1556 r. i aż do śmierci (1560) był głównym teologiem polskiej Reformacji. Jego pobyt w Wilnie i kontakt z wojewodą wywarły zasadniczy wpływ na budowanie zrębów Kościoła reformowanego na Litwie⁴.

Swe dzieło Festorum dierum sermones ecclesiastici (1558) Bullinger poświęcił Mikołajowi Radziwiłłowi. W okazałej, ponad 200 stron druku liczącej pracy autor zawarł kazania wygłaszane podczas uroczystości obchodzonych przez Kościół reformowany w Zurychu na pamiątkę wydarzeń związanych z życiem Jezusa Chrystusa, poczynając od Jego narodzin aż po wylanie darów Ducha Świętego. W dedykacji Bullinger bronił Kościół zuryski przed zarzutami wytaczanymi przez przeciwników; a skala tych zarzutów była szeroka – od herezji po bałagan organizacyjny, od niedoceniania zbawczego dzieła Jezusa Chrystusa po lekceważenie sakramentów. Bullinger odpowiadał na to w typowy dla siebie sposób, to znaczy składał prawowierne wyznanie wiary: „Kościół zuryski jest mocno zakotwiczony w ortodoksyjnej i katolickiej wierze przez łaskę Bożą. Trzyma się konsekwentnie zdrowej nauki, świętych obrządków ujętych w odpowiednim porządku kościelnym, który przyjął u zarania Reformacji na podstawie nauki Ewangelii [...]. Sekty, herezje, tumulty, powstania i nowinkarstwo są mu obce”⁵. Z tego też względu reformator zwracał się do Radziwiłła z wezwaniem, aby kroczył obraną drogą.

W 1560 r. Bullinger odpowiedział na nie zachowany list Radziwiłła, w którym wojewoda dziękował za dedykowanie mu zbioru kazań. Reformator prosił usilnie magnata, aby ten dopilnował, iżby nauka i porządek kościelny na Litwie były takie same, jak w Kościołach w Małopolsce i na Rusi oraz wpłynął na monarchę tak, aby pod władzą jednego króla i w jednym państwie nie działało kilka różnych Kościołów⁶ [chodzi o odrębne organizacje kościelne tego samego wyznania – przyp. red.]. Jak wiadomo, w Małopolsce istniał wtedy prężny Kościół kalwiński z ośrodkami w Krakowie i Lublinie, podobnie na terenie tzw. Rusi⁷. Sformułowanie, którym się posłużył w liście Bullinger, nie pochodziło od niego. W marcu 1560 r. duszpasterz parafii w Iwanowicach k. Krakowa, ks. Jan Łusiński, poprosił Kalwina, aby ten skłonił Radziwiłła do jedności kościelnej Litwy z Małopolską i Rusią. Kalwin to uczynił, a Bullinger go w tym poparł. Przejął on od ks. Łusińskiego jego sformułowanie z listu do Kalwina i posłużył się nim w swoim liście do Radziwiłła. Przykład ten pokazuje, jak blisko współpracowali ze sobą Kalwin i Bullinger⁸.

W 1561 r. Bullinger pisał do Radziwiłła w sprawie Blandraty. Jerzy Blandrata (Biandrata, 1515-1588 lub 1590) był Włochem prześladowanym przez inkwizycję jako heretyk. Przez pewien czas mieszkał w Genewie i Zurychu, od 1560 r. był „seniorem” Kościoła reformowanego w Małopolsce, a od 1565 r. jednym z przywódców ruchu antytrynitarnego⁹. Jednak jego osoba i nauka stały się już w 1560 r. przedmiotem ostrych kontrowersji¹⁰. W swoim liście do Radziwiłła Bullinger opowiedział się przeciwko Włochowi. Twierdził, że przebywając w Zurychu w 1558 r. Blandrata zrobił jak najgorsze wrażenie i jego zapewnienia, że wyznaje właściwą wiarę, trzeba traktować z ostrożnością. Wojewoda musi się strzec, aby prawdziwa religia i Kościół Chrystusowy nie poniosły szkody za przyczyną Blandraty¹¹.

W 1564 r. Radziwiłł skierował dwa długie listy do teologa zuryskiego, prosząc go o pomoc w walce ze Stankarem¹² i antytrynitarzami. Bullinger powinien – jego zdaniem – zwrócić się z apelem do heretyków o przestrzeganie Słowa Bożego oraz zaprowadzić pokój i zgodę na Litwie. W długich rozważaniach na tematy historvczne, dogmatyczne i polityczno-kościelne Radziwiłł plastycznie ukazywał sytuację kościelną w swoim kraju¹³. Teolodzy zuryscy odpowiedzieli na jego epistołę w tonie dość zrezygnowanym: niewielki ma sens pisanie do antytrynitarzy polskich i litewskich, zresztą w pismach i wyznaniach wiary starego Kościoła i Reformacji jest na ten temat zawarte wszystko, co chrześcijanom potrzebne. Ich list nie dotarł już do Radziwiłła, który zmarł 28 marca 1565 r.¹⁴.

Do najwybitniejszych korespondentów Bullingera w Polsce należał również Jan Tarnowski. Pochodził on z małopolskiego rodu magnackiego, był głęboko wykształcony i bardzo bogaty, wiele podróżował, uchodził za pierwszego magnata w Rzeczypospolitej. Miał wielkie zasługi jako hetman koronny i pisarz wojskowy. Jego książka Consilium rationis bellicae (1558) służyła w XVI i XVII wieku jako podręcznik dla polskich oficerów¹⁵. Tarnowski sympatyzował z Reformacją. Wiele razy – szczególnie ostro na sejmie w 1552 r. – krytykował Kościół rzymskokatolicki za szkodliwe działania, a wyższy kler – za sprawowanie władzy świeckiej. Wzbudził tym nadzieje, że stanie się przywódcą ewangelickiej opozycji politycznej w Polsce. W liście z 1555 r. Kalwin stanowczo wzywał magnata, aby udzielił on poparcia Reformacji. Byłby to najlepszy dowód wierności dla króla, albowiem królestwa i księstwa, w których władzę oddaje się Bogu, znajdują się pod szczególną Bożą opieką¹⁶. Kasztelan krakowski, jako mądry i ostrożny polityk, odpowiedział, że przy wprowadzaniu Reformacji w Polsce zachować trzeba ostrożność, aby nie wplątać kraju w nie dające się opanować zamieszki polityczne¹⁷. Rozgniewany Kalwin zareplikował: „Dla ludzi pochłoniętych sprawami tego świata celem, do którego warto dążyć, może być niedopuszczenie do zachwiania równowagi w państwie. My natomiast widzimy te sprawy inaczej. U nas wszystko to, co dla świata jest ważne i cenne, musi być podporządkowane chwale Bożej i niebiańskiej nauce”¹⁸. Myśl, że głównym obowiązkiem państwa jest przeprowadzenie Reformacji, była typowa dla skłonności teokratycznych Kalwina i jego widzenia istoty ruchu reformacyjnego, mało natomiast zrozumienia reformator okazywał wobec realiów politycznych. Z tego powodu doszło do zerwania jego kontaktów z Tarnowskim¹⁹.

Mniej więcej w tym samym czasie, 28 listopada 1558 r., do hrabiego z Tarnowa wystosował obszerny list Bullinger. Wprawdzie i on upatrywał w przeprowadzeniu Reformacji nakaz Boży (i w tym duchu napominał Tarnowskiego), ale powściągliwiej i realistyczniej niż Kalwin oceniał sytuację polityczną. Przestrzegał przed żywo wówczas dyskutowanym planem, aby pod przewodnictwem papieskiego legata a latere zwołać w Polsce synod generalny w celu usunięcia poważnych nieprawidłowości w Kościele, do których także strona katolicka się przyznawała. Bullinger powoływał się na historię jako mistrzynię życia, wykazywał bezowocność soborów w Konstancji, Bazylei i Florencji oraz uważał, że także od obradującego właśnie soboru w Trydencie za wiele oczekiwać nie należy. Zręcznie nawiązywał do sporów między szlachtą a hierarchią kościelną w Polsce, aby zachęcić Tarnowskiego do opowiedzenia się po stronie Reformacji. Słowo Boże „nie tylko pozwala pobożnym reformować; Bóg nakazał im, aby się reformowaniem zajęli”. Przeciw zwłoce zalecanej przez Tarnowskiego argumentował: „Istnieje pośród was tylu książąt, których oświeciło światło Ewangelii, nawet najdostojniejszy król nie jest zbyt wrogo usposobiony wobec Reformacji, macie tylu pastorów i uczonych mężów, którzy są doskonale zaznajomieni z nakazem Pana” – tak więc Reformację w Polsce można bez zwłoki kontynuować²⁰.

Tarnowski nie przyjął argumentacji Bullingera i nadal wiązał swe nadzieje z soborem. Z przyczyn politycznych był przeciwny podziałowi narodu i Kościoła na wiele zwalczających się obozów, był przeciwny rozruchom i zamieszkom, które mogliby, na przykład, wykorzystać Turcy, a to dla Polski miałoby zgubne następstwa²¹. Chociaż Tarnowski pod wieloma względami był duchowo bardzo bliski Reformacji, to jednak aż do śmierci (1561) pozostał wierny Kościołowi katolickiemu.

Innym wybitnym korespondentem Bullingera wśród polskiej magnaterii był Stanisław Ostroróg, kasztelan międzyrzecki (miasta najbardziej na zachód wysuniętego w ówczesnym województwie poznańskim)²². Stanisław Ostroróg (ok. 1520-1567) był członkiem jednej z dwóch największych rodzin magnackich w Wielkopolsce, które w latach trzydziestych XVI wieku sympatyzowały z Lutrem. Stanisław studiował w 1542 r. w Lipsku i w 1543 r. we Frankfurcie n.O. Przez ożenek z bratanicą Łaskiego wszedł w powinowactwo z polskim reformatorem. Jako kasztelan międzyrzecki stał się jednym z najbardziej wpływowych przywódców luterskiego nurtu Reformacji w Wielkopolsce. Jego brat Jakub (zm. 1568) należał natomiast do najwybitniejszych przedstawicieli nurtu czeskobraterskiego²³.

Po roku 1555 Stanisław Ostroróg zdawał się skłaniać ku kalwinizmowi, gdyż zmiany, które wprowadził na podległym sobie obszarze, przypominały bardziej wzory reformowane niż luterskie. Łaski i Franciszek Lismanini²⁴, z którymi Stanisław Ostroróg w owych latach się przyjaźnił, próbowali pozyskać go dla obozu kalwińskiego i prosili w Genewie i Zurychu o listowne wsparcie ich zamiaru. Także Jan Utenhove, jeden z najbliższych współpracowników Łaskiego, pisał do  Kalwina, aby pouczył Ostroroga o „właściwym sensie Wieczerzy Pańskiej”²⁵. Zarówno Bullinger, jak Zancchi i Kalwin zorientowali się rychło, że przejście S. Ostroroga na wyznanie helweckie wyraźnie wzmocniłoby obóz reformowany, dlatego próbowali go pozyskać w swoich listach²⁶. Kalwin czynił to w sposób bardziej ogólny, zachęcał kasztelana, by dalej kroczył obraną drogą, i zarazem przestrzegał przed powstającymi wówczas w całej Polsce grupami dysydenckimi. Z kolei Bullinger w liście z 28 października 1558 r. ustosunkował się szczegółowo do poruszonej przez Utenhove kwestii Wieczerzy Pańskiej. Podkreślając zgodność nauki reformowanej i luterskiej w tej kwestii, nie pomniejszał wszak i różnic. „Tylko co do sposobu obecności [Jezusa Chrystusa w sakramencie Komunii św. – przyp. red.] i spożywania lub przyjmowania (in modo dumtaxat praesentiae et manducationis sive perceptionis) wyłoniła się pośród nas różnica”, Luter trzymał się praesentia substantialis i manducatio corporalis, odrzucając reformowany pogląd, że „wierzący spożywają nie tylko zwykły chleb i piją zwykłe wino, lecz także duchowo, przez wiarę (spiritualiter, per fidem) spożywają ciało i krew Pana”. Pogląd Lutra – kontynuował Bullinger – został ukształtowany przez scholastykę, Sobór Laterański z 1215 r. i papieża Innocentego III, podczas gdy właściwe stanowisko reprezentowali reformowani, między innymi także Łaski. Do listu Bullinger dołączył swoje pismo De coena domini, w którym szczegółowo wykładał naukę o Wieczerzy Pańskiej²⁷.

Starania reformatora szwajcarskiego o pozyskanie Stanisława Ostroroga dla obozu reformowanego i przekonanie go o słuszności reformowanej nauki o Wieczerzy Pańskiej nie odniosły skutku. Kasztelan międzyrzecki pozostał wierny Kościołowi luterańskiemu i aż do śmierci wytrwale umacniał go w Wielkopolsce²⁸. List Bullingera stanowi natomiast ważne świadectwo jego poglądów w kwestii polityki, Kościoła oraz Wieczerzy Pańskiej.

Jednym z najwybitniejszych korespondentów Bullingera w Krakowie był Jan Boner (zm. 1562). Rodzina ta przybyła do Krakowa w 1480 r. z Alzacji. Jan Boner Starszy (zm. 1523) zasłynął jako bankier, rajca miejski i pierwszy finansista na dworze Zygmunta I. Interesy i majątek odziedziczył po nim bratanek Seweryn (zm. 1549). Synem Seweryna był Jan, humanista wykształcony w Europie Zachodniej, przyjaciel i domownik Erazma z Rotterdamu, z czasem coraz gorliwszy kalwinista i propagator wyznania reformowanego w Krakowie²⁹.

W swoim jedynym, zachowanym do dziś, liście do Jana Bonera (1558) Bullinger nie podjął aktualnych problemów politycznych ani zasadniczych zagadnień teologicznych. List ma raczej charakter rozważań duszpasterskich i zawiera napomnienie dla adresata, aby „ze względu na Ewangelię” wytrwale znosił cierpienia i prześladowania. Ten list został poprzedzony listem Jana Utenhove, współpracownika Łaskiego, skierowanym do Kalwina w Genewie i informującym, że Boner jest zniechęcony, więc Kalwin powinien go pokrzepić, aby „nie upadał na duchu i okazywał wytrwałość chrześcijańską”³⁰. Nie Kalwin jednak, lecz Bullinger wypełnił tę prośbę³¹. Jak wiadomo, był on utalentowanym duszpasterzem, który bezustannie troszczył się o biednych, chorych, więźniów, o swoich kolegów w urzędzie, a także o wiele wysoko postawionych osobistości na całym świecie³². W rozległej korespondencji zuryskiego reformatora znajdują się liczne listy o charakterze duszpasterskim. Zalicza się do nich omówiony wyżej list do Bonera w Krakowie.

Tłum. Karol Karski
[Kirche im Osten, Göttingen 1980, t. 23, s. 62-83]