NR 3 / 2004

W pierwszej części artykułu ["Jednota" 1-2/2004] sformułowałem tezę, iż ważnym źródłem inspiracji teologii Ojców Kościoła była grecka i hellenistyczna filozofia, a szerzej rzecz ujmując grecka paideia. Obiecałem także wskazać na koncepcje filozoficzne, które zainspirowały myśl wczesnochrześcijańskich teologów. Pragnę teraz wywiązać się z obietnicy.

Z ufilozoficznieniem wierzeń chrześcijańskich, a więc także z racjonalizacją kerygmatu spotykamy się już w Prologu Ewangelii Jana (Jn 1: 1-18). Terminy filozoficzne występują zaraz na początku Prologu, w wersecie pierwszym czytamy bowiem, iż: VEn avrch/| h=n o` lo,goj( kai. o` lo,goj h=n pro.j to.n qeo,n( kai. qeo.j h=n o` lo,goj (Na początku był Logos a Logos był w Bogu i Bogiem był Logos). Celowo podkreśłiłem słowa avrch/| (arche) i lo,goj (logos), gdyż obydwa te słowa występują w greckiej filozofii jako określenia zasady świata. W filozofii Heraklita i stoików avrch/| "prazasada wszelkich bytów" zostaje zidentyfikowana z Logosem, czyli kosmicznym Rozumem, prawem rządzącym przemianami materii, boskim normodawcą. Prolog Ewangelii Jana nawiązuje zatem do terminologii filozoficznej i kontynuuje filozoficzną naukę o Logosie (logosofię).¹ Autor Ewangelii nie był jednak bezkrytycznym naśladowcą myślicieli niechrześcijańskich, wydaje się bowiem, że w pewnych miejscach Prologu ewangelista polemizuje z filozoficzną logosofią. Ponadto ewangelista utożsamia Logos z historyczną postacią - z Jezusem z Nazaretu, co samo w sobie otwiera przed teologią chrześcijańską nowe perspektywy, nieznane wcześniej filozofom.

Pisarze wczesnochrześcijańscy z II wieku poszli śladami autora Ewangelii Jana, ponieważ najważniejszą koncepcją przejętą przez nich z filozofii greckiej jest heraklitejsko-stoickie wyobrażenie Logosu.² Jak wspomniałem powyżej, w filozofii Heraklita Logos jest niezmienną kosmiczną zasadą kierującą przemianami bytów,³ kosmicznym Rozumem obecnym również w ludziach, dzięki czemu w ich wnętrzu zapisane jest prawo moralne.⁴ Kierując przemianami kosmosu, dając ludziom prawo moralne,⁵ Logos posiada - według Heraklita - wszelkie cechy bóstwa, jedynego prawdziwego Boga, istniejącego niezależnie od niedoskonałych ludzkich wyobrażeń bóstwa.⁶

Stoicy rozwinęli kosmologię heraklitejską, dokładnie opisując, w jaki sposób z Logosu wyłania się wielość bytów.⁷ Przedstawili również szczegółowo sposób uczestnictwa duszy człowieka w boskim Logosie, twierdząc, że Logos jest obecny w świecie w postaci logosów zarodkowych, czyli cząstek Logosu kosmicznego rozsianych we wszechświecie.⁸ Dzięki logosowi zarodkowemu przebywającemu w ludzkiej duszy, człowiek uczestniczy w kosmicznym Logosie, otrzymując wiedzę i prawo moralne. Stan wewnętrznej harmonii (eudaimonii) można osiągnąć jedynie przez poddanie się prawu kosmicznemu, jakie manifestuje się w duszy człowieka, w postaci logosu ludzkiego, który jest cząstką Logosu kosmicznego. Większość ludzi żyje jednak tak, jakby w ich duszach nie było Logosu, poddając się bezrozumnym namiętnościom, sprowadzając na siebie w ten sposób wszelkie możliwe nieszczęścia.⁹ Jak się przekonamy w kolejnych artykułach, wiele spośród koncepcji heraklitejsko-stoickich zainspirowało Ojców Kościoła.

W teologii Ojców widać również silne wpływy myśli zhellenizowanego żydowskiego filozofa Filona z Aleksandrii. Nauka o relacjach zachodzących w Trójcy Świętej pomiędzy boskimi Osobami została przez teologów z II wieku oparta na schemacie logosofii filońskiej, o czym przekonamy się, gdy w następnych artykułach będziemy rozważać poglądy poszczególnych pisarzy chrześcijańskich.

Filon nauczał, iż w Bogu istnieje odwiecznie Jego Umysł, Rozum - boski Logos, który jest Synem Boga i zarazem drugim Bogiem podporządkowanym Ojcu (subordynacjonizm).¹⁰ Hierarchiczny charakter relacji Bóg - Logos podkreślał Filon poprzez używanie w odniesieniu do Boga Ojca zwrotu ho theos, a w odniesieniu do Logosu słowa theos bez rodzajnika ho, odróżniając w ten sposób status bóstwa Logosu od bóstwa Ojca.¹¹ Logos musi istnieć w Bogu odwiecznie, gdyż Bóg jest bytem rozumnym, a więc nie mogło być okresu, w którym Bóg nie posiadałby swojego Rozumu (Logosu). Przed aktem stworzenia świata Logos istnieje w Bogu jako Boski Umysł, Myśl Boga i Mądrość.¹² Filon nazywa go Logosem wewnętrznym (logos endiathetikos). Gdy Bóg zaczyna stwarzać świat materialny posługuje się swoim Słowem, czyli Logosem zewnętrznym (logos prophorikos), który jest przyrównywany przez Aleksandryjczyka do rzeki wypływającej z ust Boga.¹³ Ponieważ doskonały Bóg nie może kontaktować się bezpośred1nio z niedoskonałą materią (pogląd o niedoskonałości materii zaczerpnął Filon z Platona),¹⁴ więc dokonuje kreacji świata przy pomocy pośred1nika, którym jest Jego Słowo (Logos). Świat materialny został utworzony na wzór idei - doskonałych, duchowych wzorów, które zawierają się w Bożym Umyśle (Logosie).¹⁵ Ponadto Logos zajmuje się stworzonym przez siebie światem, czuwając nieustannie, aby był on kosmosem a nie chaosem. Będąc najsilniejszym z bytów, jest dźwigającą świat podporą, ponieważ - na wzór platońskiej "duszy świata" - (...) rozciąga się od środka wszechświata do jego krańców i od krańców do środka, podtrzymuje istnienie natury i czyni ją niepokonaną zbierając i wiążąc ze sobą wszystkie jej składniki. Ojciec bowiem, który go zrodził, uczynił go nierozerwalnym węzłem wszechświata.¹⁶ Syn Boży - Logos ukazywał się patriarchom i prorokom pod postacią anioła, oznajmiając im wolę Boga.¹⁷

Powyższe koncepcje - oczywiście dostosowane do chrześcijańskiego zwiastowania o Chrystusie - będą w różnych wariantach pojawiać się w nauce o Chrystusie (chrystologii) i w nauce o Trójcy (trynitologii) Ojców Kościoła.

Źródła teologii Ojców Kościoła (część 2) - pełny tekst

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl