Na fotografii: Pomnik Mikołaja Reja w Nagłowicach dłuta Barbary Zbrożyny
NR 1-2 / 2005
Wielki ewangelik, szermierz "szczyrego Słowa Bożego"
Mikołaj Rej, przez wielu nazywany "ojcem literatury polskiej", urodził się w 1505 roku; według współczesnego mu biografa stało się to "w mięsopustny wtorek", czyli 28 stycznia lub 4 lutego, zależnie od sposobu liczenia. Wiadomo natomiast z całą pewnością, że urodził się w majątku matki, Żurawnie nad Dniestrem, w dawnym województwie ruskim, i tam spędził lata dziecięce, a we Lwowie w latach 1516-1518 uczył się w szkole katedralnej. Barbara, matka Mikołaja, pochodziła ze znacznego na Rusi i zamożnego rodu Herburtów, a przyszły pisarz był jedynym synem z jej trzeciego już małżeństwa, które zawarła ze Stanisławem Rejem z Nagłowic, dla którego wdowa była drugą z kolei żoną. Bracia przyrodni Mikołaja młodo zmarli, został więc jedynym sukcesorem majątków po matce i po ojcu, a także po bezdzietnym stryju (1539); przyrodnie siostry spłacił. Majątek powiększył się o posagowe wsie jego żony Zofii (od 1531 roku), położone w ziemi chełmskiej, o ziemie zakupione oraz o donacje królewskie. Nabył dom w centrum Krakowa (przy ul. Grodzkiej) i w Lublinie. Gospodarowanie w rozrzuconych daleko od siebie majątkach nie było sprawą łatwą, a jednak Rej świetnie sobie z tym radził. Nie bał się inwestować. Utworzył w swoich dobrach kilka dużych stawów, z których sprzedawał potem karpie na chłonny rynek miejski, urządził browar, założył miasta Rejowiec (1547) i Oksę (przywilej na lokację z 1554 roku), w 1542 roku - wieś Sawczyn, a także osiedlał chłopów we wsiach już istniejących. U schyłku życia w jego posiadaniu znajdowało się siedemnaście wsi całych, dwa miasteczka i części w sześciu wsiach, a zaczynał od dwóch wiosek.
Do mniej więcej dwudziestego roku życia Rej, jeśli odjąć dwa lata spędzone w szkole w Skalmierzu (1514-1516) i rok nauki w Akademii Krakowskiej (1518/1519), żył w środowisku kresowym, do którego i później powracał, chociażby dla zarządzania majątkami odziedziczonymi po matce, i z którego posłował na sejm. Środowisko to było wieloetniczne, wielowyznaniowe i wielokulturowe, co sprzyjało rozwojowi intelektualnemu. Województwo ruskie w XVI wieku wydało 51 polskich pisarzy, podczas gdy mazowieckie w tym samym czasie wydało ich tylko 24, poznańskie - 31, pomorskie - 14.
Krakowskie, dokąd przeniósł się około 1524 roku na dwór wojewody Andrzeja Tęczyńskiego i gdzie następnie był urzędnikiem u jego brata Jana, stało się obszarem, na którym rozpoczął działalność publiczną jako polityk, pisarz i reformator stosunków kościelnych. W 1542 roku wybrano go posłem na sejm piotrkowski, na sejmie 1556/1557 roku, będąc posłem z powiatu halickiego (województwo ruskie), popierał żądanie wolności wyznaniowej i zawieszenia biskupiego sądownictwa w sprawach wiary. Na tym samym sejmie przedstawił uzgodnioną przez posłów uchwałę, aby podatki płacił także kler, a opaci, z których Rzeczpospolita żadnego pożytku nie ma, przekazywali pieniądze na żołd dla zaciężnych żołnierzy, a na sejmie odbytym w latach 1558/1559 domagał się, aby annaty (opłaty wysyłane do skarbca papieskiego) zostały przeznaczone na obronę kraju. Na sejmach 1558/1559 i 1564 roku reprezentował ponownie powiat halicki; być może na sejmach w latach 1543-1545 był też obecny jako poseł. Podczas sejmu krakowskiego wystąpił 22 lutego 1545 roku na Wawelu przed Zygmuntem Starym ze swoim zespołem wokalno-instrumentalnym. Kapela Reja musiała już wcześniej wyrobić sobie dobrą reputację, skoro dostąpiła zaszczytu występowania przed królewskim majestatem. W otoczeniu króla Zygmunta Augusta pokazywał się dość często; od początku 1551 roku występował nawet z tytułem dworzanina królewskiego. W grudniu poprzedniego roku bronił w obecności króla Mikołaja Oleśnickiego, który w należącym doń Pińczowie zlikwidował klasztor paulinów i wprowadził pierwsze w Polsce nabożeństwa ewangelicko-reformowane, za co był oskarżany przez "papistów", jak wówczas nazywano zwolenników Kościoła rzymskiego. Także przy różnych innych okazjach (np. na sejmie w 1564 roku) Rej stawał w obronie osób obwinianych z powodu ewangelickich poglądów. Obradom sejmowym przysłuchiwał się w latach 1546-1547 i 1569 roku prywatnie. Pod koniec życia zniechęcił się do mało owocnych debat sejmowych i prywaty poselskiej, jaką poznał od kulis, rymował więc: