NR 1-2 / 2005
Uwagi historyka języka
Spośród zachowanych pieśni religijnych, których autorstwo przypisuje się Mikołajowi Rejowi, pieśń zatytułowana Przyczyna gniewu Pańskiego nie zyskała większego rozgłosu. Od czasu swojego druku w Krakowie w 1558 roku (w drukarni Mateusza Siebeneichera) doczekała się zaledwie dwóch wznowień w kancjonałach litewskich (Wilno 1594 i 1596).1 Większym uznaniem cieszyły się takie pieśni Nagłowczyka, które podejmowały wątki ogólnochrześcijańskie, niekolidujące z doktrynami poszczególnych Kościołów.2 Można więc przypuszczać, że u podłoża mniejszej popularności Przyczyny gniewu Pańskiego mogła tkwić nazbyt jaskrawa wyrazistość konfesyjna utworu, jej niewątpliwie protestancka - a zdaniem Janusza Maciuszki - wręcz kalwinizująca treść.3 Ten badacz spuścizny Mikołaja Reja konstatuje, że przyczyną tego mogła być też mniejsza wartość artystyczna utworu, choć trzeba zaznaczyć, że i w tej pieśni odnajdujemy przejawy obrazowego stylu Mikołaja z Nagłowic.
Ten liczący dziesięć sześciowersowych zwrotek utwór Maciuszko zaliczył do pieśni pokutnych. By pozostać w kręgu ówczesnej terminologii protestanckiej, można powiedzieć, że jest to raczej pieśń o "uznaniu się" przed Bogiem. W tekście pojawia się zresztą to określenie: Ale pewnie źle o nas jeśli sie nie uznamy. Nagłowczyk świadomie sięgnął po termin związany z XVI-wiecznym dyskursem protestanckim, pieśń zaś stanowi niejako ilustrację pojęcia, jakie się za nim kryje. Warto przypomnieć, że określenia "uznanie się" oraz "uznać się" pojawiły się w piśmiennictwie reformacyjnym w związku z zanegowaniem sakramentu pokuty. Jak zaznacza Górski, nieuznawanie przez Reformację tego sakramentu nie było jednoznaczne z odrzuceniem żalu za grzechy i ich odpuszczenia, dokonało się jedynie przeniesienie sprawy ze sfery sakramentalnej na grunt osobistego przeżycia.4 Zgodnie z renesansową ideą powrotu do źródeł (w tym wypadku chrześcijaństwa), chodziło z jednej strony o przybliżenie sensu greckiego słowa metanoia, z drugiej zaś odejścia od łacińskiego poenitentia (od poena - 'kara'), który to termin obrósł dodatkowymi sensami. Polski wyraz "pokuta" był wiernym odpowiednikiem terminu łacińskiego i miał w dawnej polszczyźnie dwa znaczenia: 'kara, grzywna' oraz znaczenie religijne: 'dobrowolne umartwienie się i zadośćuczynienie za grzech'. Obydwa te znaczenia były w XVI wieku czytelne.5
Przyczyna gniewu Pańskiego to pieśń głęboko refleksyjna. Jest swoistą rozmową z Bogiem, otwarciem przed nim swego wnętrza. Człowiek podejmuje rozmowę, dialog z Bogiem, lecz nie jest to typowa modlitwa, rozumiana jako prośba błagalna. Przypomina raczej starotestamentowy dialog psalmisty z Jahwe czy też styl rozmowy Dawida z Bogiem znajdujący się chociażby w II księdze Samuelowej. Oto przykłady zaczerpnięte z pieśni Rejowej: Ach wszechmogący Panie, czemuż takie srogości, raczysz na świat dopuszczać beze wszej litości, Acześmy snadź słusznie ten Twoj gniew zasłużyli, Prze nasze sprośne występki ktorechmy czynili [...] A mnimaliśmy nędzni byś tego baczył [...] Bo to jest nawiętszy znak rozgniewania twego, Kogo ty raczysz puścić za sprawami jego, iż chodzi jako ślepy a baczyć nie może, Że mu nic bez Twej łaski niskąd nie pomoże [...] Wszakeś z dawna o sobie tak raczył powiadać, Żem wam Bog nie z daleka bych nie miał wysłuchać, i nie skrociłem ręki wam dać moi mili...
Dr Izabela Winiarska
Pieśń Mikołaja Reja „Przyczyna Gniewu Pańskiego” - pełny tekst