NR 7-8 / 2006
Jednym z ważniejszych apologetów drugiego wieku był Atenagoras1, określany mianem chrześcijańskiego filozofa z Aten2. Atenagoras pozostawił po sobie dwa pisma apologetyczne: Prośbę za chrześcijanami oraz O zmartwychwstaniu umarłych. Po zbadaniu tekstu Prośby za chrześcijanami patrolodzy doszli do wniosku, iż Atenagoras napisał ją w roku 177 i zaadresował do cesarza Marka Aureliusza oraz jego syna Kommodusa3. Nie wiadomo, czy pismo trafiło do rąk adresatów, natomiast z całą pewnością można stwierdzić, że było ono rozpowszechniane przez chrześcijan wśród wykształconych pogan4. Dzieło O zmartwychwstaniu umarłych musiało powstać później niż Prośba za chrześcijanami, ponieważ na końcu Prośby Atenagoras zapowiedział napisanie traktatu o zmartwychwstaniu5.
Czytając wspomniane pisma, dochodzimy do wniosku, iż Atenagoras musiał być człowiekiem wykształconym i dobrze znającym filozofię grecką6, o czym świadczy sprawność, z jaką posługiwał się językiem greckim, oraz wyjątkowo liczne nawiązania do myśli filozofów helleńskich. Bez wątpienia był on Grekiem i pochodził z Aten, a więc z miasta rozmiłowanego w filozofii. Pod względem stylu i języka przewyższał Justyna Męczennika, przejrzystsza jest też u niego dyspozycja materiału7. Niestety, w apologiach Atenagorasa brakuje wzmianek autobiograficznych, które pozwoliłyby dowiedzieć się czegoś więcej o jego życiu i pracy na niwie Kościoła. Również antyczni historycy kościelni nie wypowiadali się na ogół na ten temat. Notatkę biograficzną dotyczącą Atenagorasa napisał jedynie Filip z Sydy, historiograf z V wieku, który zamieścił ją w swej Historii chrześcijańskiej8. Według Filipa z Sydy, Atenagoras był przed nawróceniem filozofem pogańskim i zamierzał napisać nawet dzieło wymierzone w wyznawców Chrystusa, jednak w trakcie pracy nad nim przekonał się do chrześcijaństwa i nawrócił się. Historyk z Sydy stwierdził również, że Atenagoras działał w czasach panowania cesarza Hadriana (117-138) i Antonina Piusa (138-161) i to do nich - zdaniem Filipa - skierował Prośbę za chrześcijanami. Filip uważał, iż Ateńczyk był pierwszym kierownikiem aleksandryjskiej szkoły katechetycznej i nauczycielem sławnego Ojca Kościoła Klemensa z Aleksandrii (ok. 150-215 r.).
Należy stwierdzić z przykrością, że przekaz Filipa z Sydy w wielu punktach rozmija się z faktami. Po pierwsze, z pism Klemensa Aleksandryjskiego wynika, iż uczył go teologii najprawdopodobniej Pantajnos, nawrócony na chrześcijaństwo filozof stoicki, a nie Atenagoras9. Poza tym Filip zaprzeczył sam sobie. Jeśli bowiem przyjąć, iż Atenagoras żył w czasach Hadriana i Antonina, czyli gdzieś pomiędzy rokiem 117 (początek panowania Hadriana) a 161 (koniec rządów Antonina Piusa), to nie mógłby nauczać Klemensa, albowiem ów przyjął chrześcijaństwo w wieku dojrzałym, tymczasem Atenagoras - zgodnie z datowaniem Filipa -; powinien już wtedy nie żyć. Po drugie, Prośba za chrześcijanami nie była adresowana do Hadriana i Antonina Piusa, lecz - o czym już wspomniałem - Atenagoras napisał ją z myślą o cesarzu Marku Aureliuszu i Kommodusie10. Jak więc widać, informacje podawane przez Filipa nie mogą uchodzić za źródło rzetelnej wiedzy historycznej.
W notatce historiografa z Sydy najbardziej wiarygodne wydaje się stwierdzenie, iż Atenagoras był nawróconym na chrześcijaństwo filozofem pogańskim - wszak większość apologetów żyjących w drugim wieku rekrutowała się spośród intelektualistów i filozofów pogańskich. Niewykluczone, że Atenagoras rzeczywiście nosił się z zamiarem napisania dzieła wymierzonego w chrześcijaństwo, w drugiej połowie drugiego wieku pojawili się bowiem filozofowie pogańscy, którzy uznali chrześcijaństwo za realne zagrożenie dla świata pogańskiego i wystąpili przeciwko niemu w swoich pismach. Być może Atenagoras był jednym z takich filozofów.
O związkach apologety z filozofią świadczy pismo Prośba za chrześcijanami, w którym Atenagoras zaprezentował typowo filozoficzny sposób myślenia, albowiem w dziele tym nie ma właściwie argumentów opartych na egzegezie Biblii, jest natomiast bardzo dużo odniesień do pism filozofów i poetów greckich oraz spekulacji filozoficznych snutych przez samego Ateńczyka. Co prawda, Atenagoras odwoływał się do piśmiennictwa helleńskiego często w tym celu, aby polemizować z koncepcjami tam zawartymi, jednak oprócz tego odnajdziemy w Prośbie wypowiedzi wyraźnie aprobujące pewne kierunki filozoficzne. Szczególną sympatią darzył Atenagoras filozofię platońską, ponieważ mniemał, że pod wieloma względami jest ona zbieżna z nauczaniem chrześcijańskim. Zresztą - według Atenagorasa - chrześcijanie są takimi samymi filozofami, jak i zwolennicy innych szkół filozoficznych11.
Atenagoras wobec filozofii i religii greckiej (cz. 16) - pełny tekst