NR 9-10 / 2006
W historii średniowiecznych ruchów religijnych Jan Wiklef1 jest wyjątkowym przykładem uczonego akademickiego, intelektualnego autorytetu i kapłana, który dał początek masowemu ruchowi wymierzonemu w hierarchię Kościoła katolickiego i fundamenty jego nauki. Wiklef także, jako jedyny w gronie współczesnych mu pisarzy teologicznych, pozytywnie ocenia wielką schizmę (nazywając ją "błogosławionym rozdarciem") i wręcz dziękuje za nią Bogu. Odrębność i wyjątkowość Wiklefa polegała też na spojrzeniu na Kościół przez pryzmat realistycznej, neoplatońskiej metafizyki.
Jan Wiklef urodził się około 1324 (lub 1328) roku w Yorkshire, jako drugi prawdopodobnie syn drobnoszlacheckiej rodziny. Około roku 1345 rozpoczął naukę na Uniwersytecie Oksfordzkim, zaś w 1351 roku w katedrze w York'u otrzymał święcenia kapłańskie. W roku 1361 zdobył tytuł magistra filozofii i rozpoczął studia teologiczne, które kontynuował aż do 1372 roku, kiedy to został doktorem teologii. Wiklef powszechnie uchodził za moralistę o nieskazitelnej uczciwości2. Przez pierwsze dwadzieścia lat kapłaństwa przebywał głównie na uniwersytecie, poświęcając się nauce i pisaniu olbrzymiej ilości traktatów z dziedziny logiki, filozofii i etyki.
Jako młody uczony dostał się pod wpływy nominalizmu, później jednak, opierając się początkowo na poglądach Bradwardin'a i Fitzralph'a, przeszedł na stanowisko metafizyczne. Kiedy jednak w pełni je ukształtował, było ono na tyle indywidualne, że nawet jego zajadli krytycy nie mogli wskazać zbyt wielu powiązań z poglądami innych myślicieli. Wypracował własną koncepcję, przechodząc od nominalizmu do skrajnie przeciwstawnego mu ultrarealizmu, twierdząc m.in.: Wiedza o uniwersaliach stanowi zasadniczy krok na drabinie mądrości, po której wspinając się poszukujemy ukrytej prawdy; i jest to w moim przekonaniu powód dla którego Bóg nie pozwala szkole uniwersalistów ostatecznie upaść3.
Z czasem Wiklef stawał się coraz bardziej znany jako wybitny znawca Pisma Świętego i przenikliwy scholastyczny myśliciel. Już w roku 1366, jako kapelan królewski na sesji parlamentu, został poproszony o ustosunkowanie się do żądań kurii rzymskiej w sprawie należnej jej daniny. Wiklef w stanowczy i przekonywujący sposób uzasadnił bezprawność takich żądań, przywołując m.in. argumenty praw zwierzchnich narodu oraz wskazując, że papież powinien być tak biedny jak Chrystus. W roku 1374 otrzymuje od faktycznie kierującego państwem (w zastępstwie chorego króla) Jana of Gaunt - księcia Lancaster, propozycję udziału w delegacji angielskiej pertraktującej z wysłannikami papieża na temat świadczeń lennych i reformy Kościoła. Jego bezkompromisowe i niezwykle śmiałe wypowiedzi skłoniły jednak radę koronną do odwołania go z tej ważnej funkcji.