NR 11-12 / 2006

W artykule poświęconym stosunkowi Atenagorasa do religii i filozofii greckiej napisałem, iż apologeta z Aten wiele uwagi poświęcił kwestii chrześcijańskiego monoteizmu¹. Chcąc odwieść pogańskich czytelników swych pism od politeizmu, sformułował nawet filozoficzny dowód na istnienie jedynego Boga². Głosząc monoteizm, nie mógł jednak Atenagoras nie wspomnieć o tym, że chrześcijanie czczą obok Boga Ojca również Syna Bożego³.

W tym miejscu pojawił się następujący problem: w tradycyjnych wierzeniach mitycznych fakt posiadania przez jakiegoś boga potomstwa, boskiego syna lub boskiej córki, oznaczał, iż istnieje wielu bogów zorganizowanych w panteon. Pamiętać trzeba, że relacje zachodzące pomiędzy boskimi rodzicami a ich dziećmi stanowiły jeden z zasadniczych elementów refleksji mitografów, wiążąc się ściśle z teologią politeistyczną. Chrześcijańska nauka o Synu Bożym mogła więc zostać potraktowana przez pogan jako wyraz politeistycznych skłonności chrystianizmu. W związku z tym zasadny stałby się zarzut, że chrześcijaństwo zawiera w sobie sprzeczność, gdyż z jednej strony opowiada się za jedynością Boga, a z drugiej naucza o istnieniu Boga Syna. Apologeta musiał zatem wyjaśnić, dlaczego chrześcijanie, głosząc istnienie Syna Bożego, uważają się mimo to za zwolenników monoteizmu.

Swoje wywody rozpoczął Atenagoras od następującego stwierdzenia: A niechaj nikt nie uważa za rzecz śmieszną, iż Bóg ma Syna. Nie myślimy bowiem o Bogu Ojcu i o Synu tak, jak to w mitach opowiadają poeci, którzy przedstawiają bogów wcale nie lepszych od ludzi⁴. W ten sposób Atenagoras odciął się od politeistycznej mitologii, stwierdzając zasadniczą odmienność chrześcijańskiego pojmowania relacji zachodzących pomiędzy Ojcem i Synem od wyobrażeń pogańskich. Atenagoras twierdził, że chociaż Bóg ma Syna, to jednak pojęcie synostwa i ojcostwa w ujęciu teologii chrześcijańskiej nie powinno być zestawiane z odnośnymi pojęciami funkcjonującymi w mitologii grecko-rzymskiej, opierającymi się na analogiach z ludzkim pojęciem ojcostwa. Innymi słowy, Atenagoras przekonywał pogańskich czytelników swoich pism, że relacje zachodzące pomiędzy Bogiem Ojcem i Synem Bożym nie mogą być przedstawiane w taki sposób, jak ma to miejsce w religiach politeistycznych.

Dla uzasadnienia tezy, iż Syna Bożego nie można pojmować jako jednego z bogów panteonu, Atenagoras odwołał się do filozoficznej koncepcji Logosu, utożsamiając Boga Syna z Logosem Boga, czyli z Bożym Umysłem, Rozumem, Słowem. Postępując w ten sposób, apologeta wskazał swym pogańskim czytelnikom właściwą płaszczyznę, na której powinno się rozważać chrześcijańską koncepcję Syna Bożego. Ową płaszczyzną - przekonywał Atenagoras - nie są mityczne teogonie, ale filozoficzna refleksja dotycząca kosmicznej zasady świata - Logosu. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż logosofia zajmowała centralne miejsce w filozofii Heraklita, Filona z Aleksandrii i stoików, tak więc każdy wykształcony mieszkaniec Imperium Rzymskiego, słysząc, że Syn chrześcijańskiego Boga jest Logosem, musiał skojarzyć chrześcijańską naukę o Synu Bożym z kręgiem koncepcji filozoficznych. Atenagoras zasugerował zatem zhellenizowanym odbiorcom swych dzieł, że skoro chrześcijański kerygmat dotyczący Syna Bożego jest nauką filozoficzną, to relacje zachodzące pomiędzy Bogiem zwiastowanym przez chrześcijaństwo a Jego Synem należy opisywać w sposób filozoficzny, a nie mityczny⁵.

Według Ateńczyka Logos jest kosmiczną zasadą przebywającą wiecznie w Bogu. Właśnie za sprawą owego wiecznego przebywania w Ojcu Logos jest Synem Boga. Syn stanowi wieczną, myślącą część Boga i dlatego nie można go oddzielić od Ojca⁶. W ten sposób Ojciec i Syn stanowią jedność, przez co należy rozumieć, iż Ojciec zawiera się w Synu, a Syn zawiera się w Ojcu. Logos i Bóg przenikają się wzajemnie, tworząc jedno bóstwo, z tego też powodu Syn Logos jest "u Boga", "w Bogu" jako część Boga, a konkretnie jako Jego Rozum, Mądrość i Słowo⁷. Będąc Logosem (Rozumem) Boga, Syn dzieli z Ojcem jedno bóstwo, z czego wynika, że nie jest On osobnym, drugim bóstwem istniejącym obok Boga⁸. Jak widać, Atenagoras wtopił Logos w Boga, przedstawiając Go jako część Boga, uczestniczącą w bóstwie Ojca. Nie ma zatem dwóch bogów, dwóch boskich natur, lecz tylko jedna natura boska i jeden Bóg zawierający w sobie swój Logos.

Reasumując: nie można zestawić ojcostwa Boga z ojcostwem ludzkim, ani synostwa Logosu z synostwem ludzkim, ponieważ Logos jest Synem Boga ze względu na wieczne istnienie w Ojcu w charakterze myślącej części Boga, podczas gdy w relacjach międzyludzkich ojciec i syn są odrębnymi bytami, niezawierającymi się w sobie. W gruncie rzeczy pojęcia 'ojcostwa' Boga i 'synostwa' Logosu nie należy traktować dosłownie, lecz metaforycznie. Oznacza to, że wszelkie próby zrównywania chrześcijańskiego nauczania o Bogu Ojcu i Bogu Synu z mitycznymi teogoniami tracą rację bytu.

Znamienne, że Atenagoras, w przeciwieństwie do wielu apologetów z II wieku, nie określał Logosu mianem drugiego Boga, zrywając w ten sposób z tradycją wywodzącą się od zhellenizowanego żydowskiego filozofa Filona z Aleksandrii, który nazwał Logos drugim Bogiem. W świetle powyższych wywodów można łatwo zrozumieć, dlaczego tak się stało. Otóż Atenagoras starał się unikać wszelkich pojęć, które mogłyby zostać odczytane w sposób politeistyczny.

Odrzucenie przez Atenagorasa określenia drugi Bóg może być także skutkiem odejścia apologety od rozpowszechnionego w II wieku subordynacjonizmu - poglądu głoszącego wtórność i niższość bóstwa Syna w stosunku do bóstwa Ojca, w taki bowiem sposób o bóstwie Syna wypowiadali się zwolennicy subordynacjonizmu. Z drugiej jednak strony brak terminu deuteroj qeoj w pismach Ateńczyka może również świadczyć o czymś zupełnie innym, a mianowicie o modalistycznych skłonnościach Atenagorasa. Należy przypomnieć w tym miejscu, że modalizm negował istnienie trzech Osób Boskich, przedstawiając Ojca, Syna i Ducha Świętego jako trzy przejawy, sposoby pojawiania się w świecie jednej Osoby Boskiej. Według modalistów, istnieje zatem tylko jedna Boska Osoba, która objawia się w trojaki sposób: raz ukazuje się jako Ojciec, innym razem jako Syn lub Duch Święty. Warto dodać, iż rozpowszechniając podobne poglądy, modaliści musieli zrezygnować z określania Logosu mianem drugiego Boga, skoro bowiem Syn Boży nie jest osobą, lecz tylko manifestacją Boga, to tym bardziej nie jest drugim Bogiem.

Syn Boży i Bóg Ojciec w nauczaniu Atenagorasa (cz. 18) - pełny tekst

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl