NR 7-8 / 2008
Romowie należą do tych nielicznych we współczesnym świecie wspólnot społecznych, które wymykają się definicjom oraz naukowym klasyfikacjom. Choć podejmowane są próby przyporządkowania ich pewnym uniwersalnym kategoriom antropologicznym i etnologicznym, kończą się one fiaskiem. Romowie tworzą mozaikę i konglomerat wielu zagadek, które najczęściej prowadzą – poprzez zawiłe meandry – na rozdroże poznawcze. Znajdujemy się na takim właśnie rozdrożu, kiedy chcemy określić, do jakiego typu społeczności należą. Spróbujmy zatem dociec, czy są oni społecznością tradycyjną czy nowoczesną.
Trudności klasyfikacyjne
Antropologia opisuje idealną społeczność tradycyjną za pomocą terminów, które chciałbym zastosować do scharakteryzowania społeczności romskiej. Dla potrzeb niniejszej pracy przydatny będzie pewien model, ukazujący podstawowe cechy społeczności tzw. tradycyjnych w odróżnieniu od społeczeństwa „zachodniego”. Skoncentruję się na takich wyróżnikach, jak sposoby myślenia i formy organizacji społecznej. Kategorie te mają charakter umowny, gdyż istnieją rodzaje myślenia i związane z nimi typy zachowań „przednowoczesnych” również we współczesnych społeczeństwach, zaś elementy myślenia podobne zachodniemu w społecznościach i kulturach tradycyjnych.
Patriarchalna struktura społeczna
Pierwszym wyróżnikiem tradycyjnych społeczności jest ich prosta i przejrzysta organizacja. Obserwowanie instytucji i form kultury w tego typu społeczności jest o wiele prostsze niż w naszej. We wspólnocie romskiej funkcjonują wyraziste mechanizmy władzy i struktury społecznej oraz podziału ról społecznych. Jest to społeczeństwo typowo patriarchalne, z dominującą i uprzywilejowaną rolą mężczyzny, który jest głową rodziny – podstawowej romskiej jednostki społecznej. Udział we władzy i procesie decyzyjnym jest zarezerwowany dla starszyzny pełniącej rolę sądu i stojącej na straży zachowania tradycji. Starszyzna to organ regulujący spoistość grupy i decydujący o jej trwałości. Mogą do niej należeć wyłącznie mężczyźni posiadający własną rodzinę, cieszący się poważaniem i autorytetem społecznym, oraz starsze kobiety. Mimo podziału na wiele grup różniących się tradycją, historią, stylem życia czy religią – patriarchalizm, nadrzędność prawa zwyczajowego oraz wielki autorytet ludzi starszych są elementami wspólnymi wszystkich grup romskich, niezależnie od szerokości geograficznej.
Pierwsze oznaki zmian
Współcześnie ów model struktury społecznej ulega przekształceniu, często wręcz załamaniu, na skutek globalnych zmian społeczno-cywilizacyjnych, które objęły także Romów. Integracja społeczna, edukacja, dostęp do mediów i kultury masowej powodują zmianę zachowań i nawyków społecznych, szczególnie wśród młodego pokolenia. Czynniki te przyczyniają się do atomizacji tradycyjnej struktury społecznej. Współczesna wspólnota romska ulega rozdwojeniu: z jednej strony mamy tradycjonalistów, głównie reprezentantów starszego pokolenia, oraz osoby, które nie włączyły się do wielkiego nurtu modernizacyjnego. Drugą stronę reprezentują przede wszystkim młode osoby, które najczęściej nie respektują tradycyjnego porządku społecznego i nie uznają nadrzędności grupowej. Są członkami społeczeństwa globalnego, a ich identyfikacja ze wspólnotą romską ogranicza się do więzów krwi i – coraz rzadziej – do macierzystego języka romani.
Wspólnota kulturowa
Drugą cechę społeczności tradycyjnych stanowi pełnia wiedzy o własnej kulturze. Jej znajomość jest nieporównywalnie większa w społecznościach pierwotnych niż w społeczeństwie zachodnim. W tradycyjnej wspólnocie romskiej rodzina przekazuje dzieciom dużą część swej kultury – od nauki poszczególnych profesji, poprzez znajomość mitów po prawo zwyczajowe. Wynika to z uwarunkowań historyczno-społecznych. Otóż Romowie, chociaż zamieszkują kontynent europejski ponad 600 lat, do chwili obecnej żyją zazwyczaj w częściowej lub całkowitej izolacji od nowoczesnych społeczeństw. Warunkowało to i nadal warunkuje specyficzny model wychowawczy, w którym rodzina i ród są jedynymi strukturami zapewniającymi swojemu potomstwu odpowiednią wiedzę, niezbędną do życia i funkcjonowania w obrębie wspólnoty. Wśród grup zasymilowanych i zintegrowanych nie jest to możliwe ze względu na skomplikowaną strukturę społeczną i złożoność cywilizacji zachodniej, co prowadzi do fragmentaryzacji wiedzy na temat własnej kultury.
Wizja świata wg mageripen
Trzecim wyznacznikiem tradycyjnych społeczności jest poczucie jedności idealnego i rzeczywistego obrazu świata. Kultura w tych społecznościach stanowi silnie zintegrowaną całość, wszystkie normy są ważne, a społeczna kontrola obejmuje całe życie jednostek. Zasady postępowania są przyjęte raz na zawsze jako naturalne i jedynie możliwe, nie istnieje problem wyboru zasad postępowania i nie ma różnicy między „jest” a „być powinno”. Wynika to z dominacji grupy nad jednostką, gdzie zakres świadomości indywidualnej pokrywa się właściwie z zakresem świadomości zbiorowej. W przyjętym, społeczno-kulturowym modelu zachowań grupy romskiej, nie ma pluralizmu opinii. Wszelki dyskurs na temat „świętych”, nienaruszalnych i niepodważalnych wartości jest nieakceptowany. Kierujący życiem społeczności, niepisany kodeks norm i zachowań – mageripen – tworzy model idealnego społeczeństwa. Każde naruszenie kodeksu traktowane jest jako naruszenie integralności grupy, zagrażające jej istnieniu i przetrwaniu. Mageripen nie podlega dyskusji i refleksji. Nie stawia się pytań, dlaczego jest taki a nie inny; po prostu jest, istniał i będzie istniał, tak jak życie, przyroda, słońce. Jego reguły i narzucone przez nie modele zachowań są przyjmowane bezrefleksyjnie. Każde ich naruszenie wywołuje uczucie lęku i obawy przed odrzuceniem ze strony wspólnoty. Alternatywne modele życia społecznego stanowią „inny świat”, niepoznawalny i niezrozumiały. Obecnie rola mageripen i stojącej na jego straży starszyzny uległa ograniczeniu, gdyż znaczny odsetek Romów żyje poza obrębem własnej wspólnoty, respektując głównie normy i wartości społeczeństwa większościowego.
Kultura anonimowych twórców
Jedną z charakterystycznych cech kultury tradycyjnej jest anonimowość jej twórców. Do niedawna wiedza na temat romskich twórców kultury była bardzo uboga, mimo, że wnieśli oni spory wkład do europejskiego i światowego dziedzictwa. Na ów stan rzeczy wpłynął głównie fakt, iż dla Romów od zawsze najważniejsza była wspólnota, a ten wyraźny priorytet zbiorowości nad jednostką wynikał z prozaicznych uwarunkowań. Romowie od chwili opuszczenia subkontynentu indyjskiego, tj. od X-XI wieku, żyli w rozproszeniu, spotykając się najczęściej z wrogością i agresją ze strony otoczenia, które zagrażało istnieniu wspólnoty i przyczyniło się do jej podziału na niewielkie grupy. Takie grupy, złożone z kilku lub kilkunastu rodzin, były bardziej mobilne i mogły szybciej oraz skuteczniej uniknąć ewentualnego zagrożenia. To kolei determinowało zacieśnianie się więzów w obrębie danej grupy, której trwałość, konsolidacja i zgodna współpraca gwarantowały przetrwanie. Twórczość jednostek łączyła się zatem z procesem obiektywizacji, który polegał na tym, że wspólnota wchłaniała wytwór indywidualny. Z biegiem czasu osoba twórcy ulegała zapomnieniu. Wytwór odrywał się od autora i zatracał indywidualny charakter, stając się częścią anonimowej twórczości zbiorowej. W zachowanych dokumentach historycznych nie znajdziemy nazwisk poszczególnych romskich twórców, niemniej pokazują one skalę inspiracji romską kulturą i jej wytworami wśród muzyków, kompozytorów czy pisarzy. Dzięki badaniom przeprowadzonym w ostatnich latach, w tym również przez naukowców pochodzenia romskiego, zakres wiedzy na ten temat uległ znacznemu poszerzeniu.
Elementy tradycji i nowoczesności w romskiej strukturze społecznej - pełny tekst