NR 7-8 / 2010
Wstęp
Małopolska obejmowała dawne województwa: krakowskie, sandomierskie i lubelskie oraz księstwa: oświęcimskie, zatorskie i siewierskie. Na terenach tych przeważał szlachecki nurt reformacji w przeciwieństwie do mieszczańskiego, o wiele słabszego. Historyk Kościoła, B. Kumor, tak pisze: Pod koniec lat czterdziestych XVI stulecia, a nade wszystko po 1550 roku, kalwinizm zrobił tak ogromne postępy wśród szlachty małopolskiej, że stał się wyznaniem 20-25% rodów szlacheckich (...). Głównym patronem kalwinów w Małopolsce stał się Mikołaj Oleśnicki z Pińczowa [...] Od 1555 roku w Pińczowie zaczęły się odbywać systematycznie synody Kościoła reformowanego w Polsce. Tutaj też została założona słynna szkoła kalwińska, zwana „Ateny Sarmackie”. W ośrodku tym powstało tłumaczenie Pisma św. na język polski, wydane w 1563 roku przez Mikołaja Radziwiłła jako „Biblia Radziwiłłowska”1. W Małopolsce wpływowi i wielce wpływem swoim innych pociągający – jak podaje ks. Józef Umiński – byli m.in.: Firleje, Zborowscy, Oleśniccy, Drohojowscy, Koniecpolscy, Stadniccy, Ossolińscy, Jazłowieccy, Potoccy, Fredrowie, Szafrańcowie, Sieniawscy, Zebrzydowscy, Tarnowscy, Żółkiewscy i inni2.
Widać, że rejon ten stał się na pewien czas silnym ośrodkiem kalwinizmu polskiego, promieniującego na inne regiony Korony. Szacuje się, iż pod koniec wieku XVI w Małopolsce istniało około 260 zborów kalwińskich i 52 ariańskie3.
1. Postawa szlachty wobec reformacji
Szlachta, przodująca wtedy warstwa społeczna w państwie, przystępowała do reformacji, kierując się różnymi względami. Niestety, udział w niej nie zawsze powodowany był pragnieniem (...) ‘szczerego słowa Bożego’, owej prawdy o rzeczach wiecznych, nie skażonej przez ludzkie dodatki – jak ujął to J. Tazbir. Dla wielu spośród szlacheckich przywódców – zauważa dalej Tazbir – reformacja (...) stanowiła nie cel, lecz środek do celu: dogodne narzędzie walki z magnaterią duchowną oraz przywilejami kleru jako stanu4.
Szlachta na sejmach żądała, aby kler ponosił również ciężary na rzecz skarbu państwa, nie chciała składać dziesięcin duchowieństwu, występowała też przeciwko sądownictwu duchowemu. To wszystko nadawało w jakimś sensie bardziej polityczny niż duchowy ton procesowi rozwijającej się reformacji w Polsce. Zauważyć należy, iż pomimo niekiedy partykularnych interesów, jakimi kierowała się szlachta przystępująca do obozu protestanckiego, nie brakowało też wśród niej takich osób, które mimo wielu przeszkód, stawianych zarówno ze strony czynników politycznych, jak i kościelnych, gorliwie i szczerze szerzyły wzniosłe hasła odnowy życia religijnego, umysłowego i społecznego.
Warto zauważyć, że od połowy XVI wieku reformacja robiła gwałtowne postępy właśnie wśród szlachty, systematycznie rosła liczba jej wyznawców i sympatyków, a szeregi ministrów (kaznodziejów) Słowa Bożego wzrastały. Ci pierwsi duchowni ewangeliccy rekrutowali się z plebanów wiejskich oraz zakonników. Spotykamy wśród nich również duchownych pochodzenia szlacheckiego, jak: Łaski, Lutomirski, Piekarski i inni. Po zawarciu tzw. zgody sandomierskiej w 1570 roku, która miała zjednoczyć protestantów w Polsce oraz ochraniać ich przed wpływami kontrreformacji, liczba zborów protestanckich zaczęła rosnąć gwałtownie. U schyłku XVI w. wynosiła ona w samej tylko Małopolsce, jak już wspomniano, około ćwierć tysiąca placówek. Liczne zbory posiadali również bracia polscy (zwani też arianami). Protestanci mieli swoją literaturę, śpiewniki, katechizmy, postylle i Pismo Święte5.
2. Reformacja a problem chłopów
Jest to chyba jeden z najbardziej słabych punktów reformacji w Polsce. Tutaj też należy upatrywać jednej z przyczyn szybkiego załamania się ruchu reformacyjnego w naszym kraju. Mimo bowiem faktu, że niektórzy przedstawiciele szlachty ujmowali się za chłopami, próbując nawet ograniczyć ich wyzysk, to jednak poczynania takie nie były na tyle skuteczne, aby przekonać nieufnych wobec swych panów poddanych do postępowej strony reformacji. Szlachta pozostawała wszak na równi z Kościołem największym feudałem czerpiącym zyski z pańszczyźnianego poddaństwa biednej warstwy chłopskiej. To w dużym stopniu powodowało opór chłopów wobec tzw. „nowinek” religijnych. Bywało tak, że część szlachty uciekała się do swoistego przymusu wyznaniowego, nakłaniając poddanych do przyjęcia obcych im poglądów, co także wpływało na ich rosnącą niechęć wobec wszelkich zmian. W takich warunkach trudno było pozyskać do reformacji słusznie nieufnych chłopów, mimo że postępowa cześć działaczy obozu protestanckiego potępiała stosowanie przymusu, powiadając, iż to bardziej przynętę by dało ku zamieszaniu niż ku zbudowaniu w pokoju, a także dlatego, że wiara jest dar Boży6.
3. Rozwój myśli humanistycznej i politycznej
Reformy naprawy państwa polskiego, które miały miejsce w XVI wieku, stanowiły szeroki program i łączyły się ze zmianami religijnymi, spowodowanymi wybuchem reformacji w Niemczech w 1517 roku. Zrodziły się one w umysłach ludzi światłych, nierzadko związanych z małopolską reformacją, a w tym duchownych, mężów stanu, polityków, parlamentarzystów, uczonych i twórców kultury narodowej. Wiele z tych postaci to indywidualności wyjątkowe.
To tu, w dobrach sympatyka reformacji Jana Tarnowskiego żyli i tworzyli wielkie reformy państwa wybitni stratedzy ruchu reformacyjnego.
To stąd teorie zmian społeczno-politycznych w Rzeczpospolitej wzmacniane były przez wybitnych mężów stanu: ewangelika Jana Firleja, marszałka wielkiego koronnego, Walentego Dembińskiego, kanclerza wielkiego koronnego, Jana Zborowskiego, gorliwego luteranina, kandydata do korony królewskiej.
Z Małopolską związany był marszałek sejmu polskiego, ewangelik Stanisław Szafraniec, wojewoda sandomierski, protektor kalwinizmu w Małopolsce. Szafraniec, będąc także kasztelanem bieckim i sandomierskim, w swych wystąpieniach sejmowych zabiegał o tolerancję religijną i ograniczenie uprawnień Kościoła rzymskokatolickiego. Czynnie uczestniczył w życiu społecznym narodu.
Stąd także pochodziły nowatorskie rozwiązania prawne Jakuba Przyłuskiego, autora 970-stronicowego dzieła, będącego pierwszym drukowanym zbiorem prawa polskiego. Zbiór ten, mimo że oficjalnie nieuznany z powodu sprzeciwu Kościoła powszechnego, wywarł duży wpływ na rozwój prawodawstwa w Rzeczpospolitej.
W Małopolsce żył i pracował w XVI w. Grzegorz Orszak, działacz reformacyjny i pisarz religijny, absolwent Akademii Krakowskiej. Kierował on znaną protestancką szkołą w Pińczowie, tworząc z niej główny ośrodek intelektualny polskiego kalwinizmu. W 1558 roku podjął inicjatywę przekładu Biblii siłami nauczycieli swej szkoły, odgrywając przewodnią rolę w tej pracy. W roku 1560 założył w Dubiecku, koło Dynowa, nową szkołę protestancką, która szybko przyciągnęła ogromną liczbę uczniów, nawet z wybitnych rodzin.
Na ziemi małopolskiej pozostawili swój ślad tacy profesorowie jak ewangelik Franciszek Stankar, wykładowca uniwersytetów w Wiedniu, Bazylei i Krakowie, wybitny nauczyciel języka hebrajskiego i polemista religijny, oraz Franciszek Lismanin, profesor Akademii Krakowskiej, humanista i intelektualista, który wywarł duży wpływ na reformację polską.
Wśród twórców kultury okresu odrodzenia w Polsce trudno pominąć kompozytora Mikołaja Gomółkę (ok. 1535-1591). W 1580 roku wydał ułożone na cztery głosy Melodie na Psałterz polski w przekładzie Jana Kochanowskiego – jedyne jego zachowane dzieło. Gomółka przez pewien czas grał na krakowskim dworze kanclerza Jana Zamoyskiego. Jest on najbardziej znanym z polskich kompozytorów XVI wieku. Jego melodie do psalmów regularnie przedrukowywano w kancjonałach (śpiewnikach) ewangelickich aż do XIX wieku.
Spośród małopolskich twórców warto wymienić także Krzysztofa Kraińskiego, pisarza religijnego, autora postylli. Kraiński urodził się w 1556 roku w rodzinie drobnoszlacheckiej. Był pastorem ewangelickim, pełniąc wiele ważnych funkcji na terenie Małopolski. Wydał on takie dzieła jak: Katechizm z pieśniami Kościoła powszechnego apostolskiego (1596), Porządek nabożeństwa Kościoła... (1599) oraz Dziennik, uzupełniony modlitwami (1601). Opublikował także olbrzymią Postyllę Kościoła powszechnego w dwu tomach, która przyniosła mu trwałe miejsce w dziejach piśmiennictwa polskiego, a cechowała się dobrą polszczyzną i zawierała cenne obecnie dla historyków szczegóły, również obyczajowe. Publikacje te były wielokrotnie później wznawiane.
Na Pogórzu urodził się intelektualista, poeta i działacz reformacyjny Andrzej Trzecieski młodszy. Studiował w Wittenberdze. W 1574 roku został sekretarzem królewskim. Pozostawał w bliskich kontaktach z wieloma wybitnymi przedstawicielami epoki, m.in. Andrzejem Fryczem Modrzewskim, Mikołajem Rejem, Janem Kochanowskim, Stanisławem Orzechowskim, tworząc w ten sposób elitę umysłową polskiej reformacji. Znane jest jego dzieło pt. Deg Sacrosancti Evangelii in digtione Regis Poloniae... elegia (1556). Trzecieski wydał m.in. przekłady psalmów, modlitwy oraz ewangelickie pieśni religijne. Jego nazwiskiem podpisana jest prozatorska biografia Mikołaja Reja z Nagłowic pt. Żywoty i sprawy... (Niektórzy badacze kwestionują jego autorstwo).
Postacią nie mniej znaną jest także Paweł Gilowski. Pochodził spod Żywca. Utalentowany pisarsko, prawdopodobnie ukończył studia w Akademii Krakowskiej. W roku 1579 ogłosił Katechizm Kościoła krześcijańskiego, który dla kalwinizmu polskiego odegrał doniosłą rolę. Gilowski ujmował się w swych dziełach także za krzywdzonymi ludźmi. Przez pewien czas kierował szkołą w Łańcucie, kształcącą przyszłych ministrów protestanckich.
O tym, jak znaczący mógł być wpływ reformacji na rozwój umysłowy narodu, świadczyć może poziom intelektualny posłów protestanckich w XVI wieku, którzy (...) byli przynajmniej trzykrotnie bardziej wykształceni, aniżeli posłowie katoliccy7. Warto też wiedzieć, że spośród polskich pisarzy różnowierczych w XVI wieku, aż 98 procent miało za sobą studia krajowe lub zagraniczne, a nierzadko też jedne i drugie, co oznacza ogromną przewagę w stosunku do pisarzy szlacheckich katolików8.
Pełny tekst artykułu po zalogowaniu w serwisie.