Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

10/1991

POZNAJ KSIĘGĘ KSIĄG

Wielokrotnie i wieloma sposobami przemawia! Bóg...

                                                      [Hbr.1:1]

czyli O GATUNKACH LITERACKICH W BIBLII

Pismo Święte, Słowo Boga do człowieka, nie dotarło do nas z nieba, w cudowny sposób – powstało dzięki boskiemu charyzmatowi, który przenikał serca, umysły i działania ludzi. Ci zaś, oświeceni i umacniani przez Boga, przebyli trudne etapy przygotowania, formowania i kompozycji Księgi. Pisarze podlegali jednak ograniczeniom swojego kręgu kulturowego i języka, opisywali więc wydarzenia z określonego, swojego punktu widzenia. Należy przy tym pamiętać, że nie wszystko, co dany autor pisał, jest twierdzeniem kategorycznym. Wyważona egzegeza jakiegoś fragmentu Biblii dąży do ustalenia w każdym wypadku, jak dalece pisarz ręczy za przed stawiane przezeń idee, prawda zaś, o której mówi, mieści się tylko i wyłącznie w tych ściśle zakreślonych granicach.

Pisarze ksiąg biblijnych nie byli bezwolnymi narzędziami, lecz ludźmi w pełni korzystającymi ze swoich możliwości a zarazem ograniczonymi przez czas i miejsce swej działalności.

Dlatego do właściwego zrozumienia Biblii bardzo ważne jest poznanie środowiska i kultury, z których ona wyrastała. Nie możemy stosować naszych kryteriów myślenia i naszej tradycji literackiej, jeśli chcemy właściwie zrozumieć i ocenić kulturalny dorobek świata Starożytnego Wschodu, tak odmienny od naszego. Starożytni mieli bowiem swoisty sposób wyrażania myśli, posługiwali się szczególnymi prawidłami, charakterystycznymi dla różnych epok i środowisk. Formy te określamy technicznym terminem biblijne gatunki literackie, choć często w literaturze fachowej spotkać można określenie mniej ścisłe – biblijne rodzaje literackie. Oba te pojęcia w fachowym języku biblistyki oznaczają dokładnie to samo i stosowane są wymiennie, co nie jest zgodne z klasyfikacją stosowaną w historii literatury.

W Biblii występują dwie zasadnicze grupy tekstów: proza i poezja, które zaliczyć można do trzech podstawowych rodzajów literackich: epiki, liryki i dramatu. Pierwsza grupa (proza) obejmuje bardzo wiele gatunków literackich: mowy, modlitwy, kazania, dokumenty (umowy, spisy, listy), sentencje prawne, rytuał liturgiczny oraz różnego rodzaju opowiadania, które najogólniej można podzielić na popularne, i historyczne. Do opowiadań popularnych, które najczęściej charakteryzują się prostą budową i krótką formą, należą: mit, bajka, saga, legenda. Warto wspomnieć, ze autorzy Pierwszego Testamentu, będąc konsekwentnymi monoteistami, ani nie tworzyli własnych mitów, ani też nie przejęli ich od narodów ościennych. W księgach Starego Testamentu można odnaleźć jedynie pewne ślady języka mitycznego (np. słowa: „Lewiatan”, „smoki”, „potwory morskie” w Ps. 74:13n.: „Ty ujarzmiłeś morze swą potęgą, skruszyłeś głowy smoków na morzu. Ty zmiażdżyłeś łby Lewiatana, wydałeś go na żer potworom morskim”, gdzie psalmista używając legendarnych motywów walki z morskimi potworami wspomina zbawczą pomoc Boga w obliczu zagrożenia Izraela przez jego wrogów, np. podczas przejścia przez Morze Czerwone) lub pewnych koncepcji mitycznych (np. fragmenty I Mojż.1:2: „Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami” i I Mojż. 2:21 n.: „Wtedy to Jahwe sprawił, że mężczyzna pogrążył się w głębokim śnie, i gdy spał, wziął jedno z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem. Po czym Jahwe Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę”). Są to przykłady kosmogonii biblijnej, czyli biblijnej koncepcji stworzenia świata, wykazującej bardzo wiele podobieństw z kosmogoniami ludów ościennych w stosunku do starożytnego Izraela, opartych na różnorakich mitach dotyczących faktu stworzenia. Również z powodu monoteizmu Żydów nie występuje w Biblii klasyczna postać epopei, gatunku szeroko rozpowszechnionego na Starożytnym Wschodzie, a ukazującego dzieje bohaterów narodowych, przedstawione na tle przełomowych wydarzeń historycznych, rozgrywające się na dwóch planach – w świecie ludzi i bogów – i oparte na mitach. Gatunek ten nie jest jednak Biblii zupełnie obcy – wątki epopei odnaleźć można w wielu miejscach Pierwszego Testamentu (np. w opowiadaniach o Noem, Abrahamie, Eliaszu). Sagi w Starym Testamencie odnajdujemy głównie w opowiadaniach o dziejach patriarchów Izraela: Abrahama, Izaaka, Jakuba i Józefa. Legendy są zbliżone do sag, ale bardziej akcentują element religijny (np. walka Jakuba z aniołem – I Mojż.32:25-33).

Sprawozdania, kroniki, autobiografie, relacje proroków o sobie samych należą do opowiadań historycznych.

Na Ewangelię składają się różne gatunki literackie, ale i ona sama, jako całość, reprezentuje odrębny gatunek. Bardzo charakterystycznym dla Biblii sposobem wypowiedzi jest midrasz, łączący elementy opowiadania historycznego ze swoistą interpretacją teologiczną i historiozoficzną. Również apokaliptyka stanowi połączenie historii z refleksją dotyczącą przyszłości, a mającą charakter prorocki. Jest to bardzo oryginalny literacki sposób wypowiedzi, przenoszący czytelnika w świat pozazmysłowy, pełen tajemniczych obrazów, symboli, wizji i spekulacji.

Specyficzne formy literackie stanowią w Biblii różnego typu sentencje – prawne, prorockie, kultyczne.

Liryka jest bardzo licznie reprezentowana w Piśmie Świętym, żeby wspomnieć chociażby stare pieśni żniwne, weselne, żałobne, zwycięskie, czy psalmy. Z kolei „Pieśń nad pieśniami” w swej kompozycji dialogowej i scenicznej zbliża się do formy dramatu.

Właściwe określenie, do jakiego gatunku literackiego zalicza się dany fragment Biblii, pozwala uniknąć nieporozumień podczas jego interpretacji. Poszczególne wydarzenie może być bowiem ujęte w rozmaite formy, każda zaś z form będzie w inny sposób przekazywała nawet tę samą prawdę. Inny sens będzie miał fragment poezji, a inny – dramatu. Do innych też wniosków musi doprowadzić stwierdzenie, że dane wydarzenie zostało opowiedziane midraszem, a do innych, jeśli jest fragmentem pamiętnika.

Rozmaitość gatunków literackich w Biblii jest tak wielka, że często nawet w jednej księdze występuje ich kilka. Na przykład do opisu historycznego wplecione mogą być baśnie (Sędz. 9:8-15; 2 Król.14:9). Ale gatunki literackie nie tworzą całego bogactwa form wypowiedzi biblijnych. W ramach zewnętrznej formy autorzy posługiwali się jeszcze własnym stylem wypowiedzi, ale o nim będzie już mowa w następnym odcinku.