Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

Nr 5-6 / 1989

Ewangelicy polscy na ogół nie są zadowoleni ze sposobu, w jaki dziejopisarze traktują ich przeszłość. Nie dość, że całe okresy historii ewangelików polskich nie są opracowane przez badaczy, to jeszcze wiele zastrzeżeń można wysunąć wobec prac już istniejących: a to pomijane są istotne z naszego punktu widzenia zagadnienia teologiczne, to znów nazewnictwo jest sprzeczne z wielowiekową tradycją... Jestem przekonany, że tylko część tych narzekań wynika ze swoistej megalomanii ewangelików, uwarunkowanej zresztą kulturowo i socjologicznie. Trzeba bowiem również historyków obarczyć winą za to, że słabo zorientowany w zagadnieniach wyznaniowych czytelnik nie kojarzy staropolskich „lutrów” i „kalwinów” z ewangelicyzmem i zazwyczaj sądzi, że współczesne Kościoły ewangelickie w naszym kraju to smutna pozostałość po okresie zaborów. Stąd już blisko do tezy, że takie terminy, jak „ksiądz”, „kościół” i „chrześcijaństwo” można wiązać tylko z katolicyzmem. Nawet wśród wybitnych naukowców są i tacy, którzy unikają nazywania protestantów polskich tak, jak oni sami siebie nazywali w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Na szczęście są też i inni, do których należą autorzy opracowań, które chcę tu polecić Czytelnikom naszego pisma. Pierwsza praca poświęcona jest duchowym ewangelicko-reformowanym w dobrach Radziwiłłów w pierwszej połowie XVII wieku. Jej autorka, Urszula Augustyniak, jest znana Czytelnikom „Jednoty” z dwóch cennych tekstów: opublikowanego w nr 12/1985 wraz z naukowym komentarzem kazania wygłoszonego w Kiejdanach przez ks. Pawła Demetrowicza w 1631 r. oraz z artykułu o Danielu Naborowskim, zamieszczonego w numerze 2/1986. Omawiana tu rozprawa ukazała się na łamach książki poświęconej Radziwiłłom w XVI-XVIII wieku1. Przedmiotem badań jest miejsce i rola duchownych naszego wyznania wśród tzw. klienteli księcia Krzysztofa II Radziwiłła. Na podstawie materiałów źródłowych, głównie protokołów prowincjonalnych synodów wileńskich (zachowanych w tzw. Archiwum Radziwiłłowskim przechowywanym w Archiwum

Głównym Akt Dawnych w Warszawie), autorka zdołała zrekonstruować stan duchowieństwa Jednoty Litewskiej w omawianym okresie oraz opisać charakter mecenatu księcia wobec zatrudnionych w swych dobrach księży. Trzeba bowiem wiedzieć, że Krzysztof II Radziwiłł pełnił rolę przywódcy ewangelików litewskich. W dobrach Radziwiłłów znajdowało się wówczas ponad 30 zborów, w których pracowało 80 duchownych i około 30 tzw. katechistów. Z badań autorki wynika, że książę starannie dobierał kadrę kościelną i osobiście sterował karierami osób zdolnych, m.in. finansując ich studia teologiczne. Spośród innych patronów ewangelików polskich książę wyróżniał się gorliwością, wpływając na dyscyplinę synodów, obsadzając wybitnych księży na eksponowanych stanowiskach, rozwijając szkolnictwo i opiekując się księgozbiorami. Dbał również o byt materialny księży oraz o poprawne stosunki ewangelików z katolikami i prawosławnymi. Wśród szczegółowych problemów o-mawianych w rozprawie na uwagę zasługuje odważna i bezkompromisowa postawa wielu księży wobec tych członków rodziny książęcej, którzy dopuścili się wykroczeń wobec surowej pobożności i moralności reformowanej. Zachowały się liczne listy duchownych do księcia w sprawach natury dyscyplinarnej. Na przykład ksiądz J. Popowski w liście z dn. 30 XII 1612 r. ganił księcia za wystawny chrzest syna, gdy tymczasem trzeba było „koszt na co inszego obrócić”. Z kolei ksiądz Andrzej Dobrzański strofował magnata za organizowanie oddzielnych nabożeństw dla swej rodziny i zalecał mu udział w nabożeństwach całego zboru (list z dn. 4 VII 1626 r.). Pozycję wielu duchownych umacniało ich wykształcenie ogólne i teologiczne, zdobyte w najlepszych uczelniach.

Książkę o Radziwiłłach gorąco polecam wszystkim miłośnikom dziejów ewangelicyzmu, tym bardziej że obok studium U. Augustyniak zawiera ona inne ciekawe opracowania, w tym artykuł Marcelego Kosmana o roli Radziwiłłów w litewskim Kościele ewangelicko-reformowanym oraz interesujące opracowanie Janusza Tazbira o braciach polskich w służbie tej rodziny magnackiej. Wiosną tego roku dotarł do księgarni drugi tom Słownika biograficznego Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej2, którego autorem jest Tadeusz Oracki, docent Uniwersytetu Gdańskiego. Łącznie z tomem pierwszym (1984) oraz ze Słownikiem biograficznym Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (1983) omawiana publikacja stanowi całość dotyczącą wybitnych postaci w północnej części naszego kraju. Tadeusz Oracki dostarczył Czytelnikom tekst obejmujący okres od połowy XV wieku do 1945 r. d uwzględniający postacie dotychczas mało znane lub wręcz pomijane w piśmiennictwie naukowym. Wiele haseł Słownika poświęcono ewangelikom – duchownym i świeckim. Charakterystyczną cechą opracowania jest bezstronność, ograniczenie do minimum oceny działalności poszczególnych osób na rzecz konkretnych faktów. W wielu przypadkach Autor rezygnuje z podania narodowości postaci, które zasłużyły się zarówno dla kultury polskiej, jak niemieckiej (niekiedy również litewskiej). Wszystkie hasła zaopatrzone są w bibliografię źródłową. Szczególnie ważne jest wydobycie przez Słownik z zapomnienia wielu osób zasłużonych dla kultury, wśród nich – działaczy mazurskich, ewangelickich i katolickich duchownych, wydawców, pisarzy i społeczników. Chociaż w omawianych regionach dominowali wśród ewangelików luteranie, to jednak Słownik uwzględnia również kilkudziesięciu wyznawców konfesji reformowanej. Omawiana publikacja zarówno zakresem, jak i poziomem naukowym przewyższa opracowania niemieckie na ten temat, włącznie z wydawaną od 1935 r. Altpreussische Biographie. Komplet słowników Tadeusza Orackiego powinien znaleźć się na półkach naszych bibliotek parafialnych i w rękach miłośników historii Mazurów.

1 Radziwiłłowie XVI–XVIII wieku: w kręgu polityki i kultury. Praca zbiorowa pod red. Edwarda Potkowskiego; PWN, Warszawa-Łódź 1989; seria „Miseellanea Historico-Archivistica”, tom III, wyd. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Archiwum Główne Akt Dawnych; s. 310, cena 750 zł.

2 Tadeusz Oracki: Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od polowy XV do końca XVIII wieku.Tom 2; Olsztyn 1988; seria „Biblioteka Olsztyńska” nr 15, wyd. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie (dawniej Instytut Mazurski); s. 256, cena 900 zł.