Nowa ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania

Drukuj

Nr 9-10 / 1989

Poniżej zamieszczamy dwa teksty poświęcone inowej „Ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania”. Pierwszy, autorstwa ks. bp. Zdzisława Trandy, informuje o toku prac nad ustawą oraz punktuje najistotniejsze jej postanowienia, drugi, pióra doktora praw Witolda Brodzińskiego z Uniwersytetu Łódzkiego, omawia rozwiązania, które stwarzają gwarancje ustawowe dla wolności sumienia i wyznania oraz wynikające z tego konsekwencje dla Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Obaj autorzy – na pewnym etapie – uczestniczyli z ramienia naszego Kościoła w pracach nad omawianym aktem prawnym.

REDAKCJA

W dniu 17 maja 1989 roku Sejm przyjął trzy ustawy, dotyczące Kościołów:

– O stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,
– O gwarancjach wolności sumienia i wyznania,
– O ubezpieczeniu społecznym duchownych.

Było to poważne osiągnięcie Sejmu ubiegłej kadencji, gdyż wszystkie trzy ustawy mają istotne znaczenie dla regulacji wzajemnych stosunków państwo – Kościoły, a Ustawa o ubezpieczeniu społecznym duchownych umożliwi objęcie ubezpieczeniem społecznym, ostatniej już grupy społeczeństwa, która do tej pory nie miała możliwości korzystania z uspołecznionych form pomocy leczniczej, nie miała praw do powszechnego zaopatrzenia emerytalnego, a więc była traktowana jak gorsza kategoria obywateli.

Co spowodowało konieczność opracowania nowych regulacji prawnych? Kościół rzymskokatolicki nie miał w okresie powojennym uregulowanej sytuacji prawnej w naszym kraju. Na początku lat osiemdziesiątych rozpoczęły się rozmowy w tej sprawie pomiędzy Kościołem a rządem, potem zostały na pewien czas przerwane, a wznowione w 1986 roku – przyniosły w efekcie obszerny dokument regulujący wszystkie sprawy dotyczące działalności Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce.

Potrzeba opracowania drugiej ustawy – O gwarancjach wolności sumienia i wyznania – powstała z kilku powodów:

  1. Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego i rozwiązania szczegółowe tą ustawą wprowadzane musiały pociągnąć za sobą nowe uregulowania prawne, dotyczące także innych Kościołów.

  2. Kościoły w Polsce opierały swój status prawny na rozmaitych podstawach:
    a) na ustawach przedwojennych lub na dekretach z mocą ustawy z okresu powojennego,
    b) na decyzjach administracyjnych,
    c) na prawie o stowarzyszeniach.

Nowa ustawa miała więc stworzyć podstawy do jednakowej regulacji prawnej wszystkich Kościołów.

  1. Chodziło wreszcie o zagwarantowanie wolności sumienia i wyznania w naszym kraju oraz o zapewnienie pełnego równouprawnienia wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych.

Po spotkaniu ówczesnego zastępcy przewodniczącego Rady Państwa, Kazimierza Barcikowskiego, z Prezydium Polskiej Rady Ekumenicznej w dniu 2 listopada 1987 roku oraz w wyniku omówienia problemu podczas spotkania przewodniczącego Rady Państwa gen. Wojciecha Jaruzelskiego ze zwierzchnikami nierzymskokatolickich Kościołów i innych związków wyznaniowych w dniu 23 marca – „została podjęta decyzja o przygotowaniu uniwersalnej ustawy, która by w sposób możliwie pełny i równoprawny wobec wszystkich obywateli i wszystkich Kościołów oraz związków wyznaniowych określała prawa i obowiązki wynikające z konstytucyjnych zasad wolności sumienia i wyznania, oddzielenia państwa od Kościołów i innych związków wyznaniowych oraz ich równouprawnienia” (z tekstu uzasadnienia potrzeby tej ustawy).

Prace nad ustawą były prowadzone bardzo intensywnie w gronie zespołu redakcyjnego, składającego się z przedstawicieli niektórych Kościołów, Urzędu ds. Wyznań oraz ekspertów. Przy opracowywaniu ustawy opierano się na Konstytucji PRL, na zasadach przyjętych w Karcie Narodów Zjednoczonych, w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakiecie Praw Obywatelskich i Politycznych, Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a także na zaleceniach zawartych w Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie Eliminacji Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji ze względu na Religię lub Przekonania.

W wyniku tej intensywnej pracy został przygotowany projekt ustawy, który już w trakcie prac nad nim był we fragmentach przedstawiany Prezydium Polskiej Rady Ekumenicznej po to, by poczyniła swoje uwagi i sformułowała nowe propozycje szczegółowych rozwiązań. Ostateczny tekst przekazano Prezydium PRE w dniu 3 kwietnia 1989 roku, a już 5 kwietnia parafowano go na podstawie pozytywnej oceny większości zwierzchników Kościołów. Pozytywna ocena nie oznaczała jednak braku zastrzeżeń, wypowiedziano się bowiem w tym duchu, że przed uchwaleniem ustawy przez Sejm jej projekt wymaga jeszcze pracy. Wkrótce potem rząd zatwierdził projekt i przekazał go do Sejmu, ten Zaś wyznaczył nadzwyczajną komisję, której zadaniem było przygotowanie ostatecznej wersji dokumentu. W tym właśnie czasie można było przekazywać uwagi i propozycje zmian. Niektóre Kościoły z tej możliwości skorzystały i zgłosiły wiele poprawek. Znaczna ich część została uwzględniona. W dniu 17 maja Sejm uchwalił wszystkie trzy ustawy, a wśród nich Ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Pośpiech, z jakim pracowano nad ustawą, wycisnął swoje piętno na jej sformułowaniach i spowodował, że niecałkowicie odpowiada ona naszym oczekiwaniom. Uważam, że po przygotowaniu projektu w całości powinien być on udostępniony nie tylko zwierzchnikom Kościołów na posiedzeniu Prezydium PRE, lecz także kompetentnym gremiom kościelnym, które rozpatrzyłyby go i sformułowały swoje uwagi. Wobec założenia, że wszystkie trzy ustawy musiały być razem uchwalone przez Sejm, zabrakło czasu na pracę nad ostatecznym brzmieniem omawianej tir' ustawy. Proszę zwrócić uwagę na fakt, że nad Ustawą o stosunku państwa do Kościoła katolickiego pracowano wiele łat, a nad Ustawą o gwarancjach wolności sumienia, i wyznania – zaledwie rok.

Ustawa zawiera punkty, które wcale nie powinny się były w niej znaleźć. Dotyczy to, na przykład, kwestii majątkowych i finansowych Kościołów lub zasad prowadzenia i finansowania pracy charytatywno-opiekuńczej. Znalazły się one tutaj dlatego, że zawiera je ustawa dotycząca Kościoła katolickiego. Chodziło więc o to, aby i inne Kościoły mogły korzystać z podobnych rozwiązań, aby sformułowanie art. 9, ust. 2, pkt 3 („równouprawnienie wszystkich Kościołów i innych związków wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej”) nie pozostało pustą formułą.

Chciałbym zwrócić uwagę na kilka istotnych spraw, które znalazły rozwiązanie w tej ustawie.

  1. Kładzie ona nacisk na indywidualne prawa jednostki do wolności sumienia i wyznania, w tym prawo do zrzeszania się w związkach wyznaniowych.
    Cenne jest to, co wykracza poza normy międzynarodowe, mianowicie zagwarantowanie cudzoziemcom oraz tzw. bezpaństwowcom (co za straszliwe pojęcie) tych samych praw, co obywatelom polskim.

  2. Ustawowe uregulowanie znalazło prawo do praktyk religijnych oraz posiadania przedmiotów potrzebnych do wykonywania kultu religijnego przez osoby przebywające w wojsku, zakładach służby zdrowia i opieki społecznej, a także w areszcie śledczym, w zakładach karnych, poprawczych i wychowawczych.

  3. Ustawa obejmuje prawo tworzenia krajowych organizacji międzykościelnych.

  4. Ważnym rozdziałem ustawy jest ten, który dotyczy „Tworzenia Kościołów i innych związków wyznaniowych”. Zawiera on normy, przepisy i wymagania, jakie muszą być spełnione, aby Kościół mógł zostać wpisany do rejestru Kościołów i związków wyznaniowych lub też, aby nowe jednostki organizacyjne Kościołów mogły uzyskać osobowość prawną i działać. Rozdział ten obejmuje również wszystkie sprawy dotyczące trybu postępowania w tej dziedzinie.

  5. Wszystkie Kościoły i związki wyznaniowe mają zagwarantowane prawo ubiegania się o uregulowanie ich sytuacji prawnej na podstawie odrębnych ustaw.

  6. Przewidziano prawo Kościołów i związków wyznaniowych do odwołania się w trybie wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego w przypadku naruszenia ich ustawowo określonych swobód.

  7. Ustawa uwzględnia fakt, że prawo do obchodzenia świąt religijnych ma charakter indywidualny. Dotychczasowa regulacja prawna nie uwzględniała możliwości obchodzenia świąt religijnych specyficznych dla poszczególnych Kościołów lub związków wyznaniowych (np. Wielki Piątek lub Święto Reformacji – dla ewangelików, sobota – dla adwentystów dnia siódmego). Obecna ustawa (art. 42.1) uwzględnia to prawo w następującym sformułowaniu: „Osoby należące do Kościołów i innych związków wyznaniowych, których święta religijne nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy, mogą na własną prośbę uzyskać zwolnienie od pracy lub nauki na czas niezbędny do obchodzenia tych świąt, zgodnie z wymogami wyznawanej przez siebie religii”. Warunkiem jest odpracowanie czasu zwolnienia.

  8. Ustawa nadaje rangę prawną stosowanemu dotąd w praktyce zwalnianiu duchownych od służby wojskowej.

  9. Ustawa gwarantuje prawo zakładania szkół oraz innych placówek oświatowo-wychowawczych i opiekuńczo-wychowawczych, szkół i seminariów duchownych, organizowania i prowadzenia działalności kulturalnej i artystycznej.

  10. W art. 24, ust. 2, pkt 4 stworzono przesłanki do starań o subwencje na działalność charytatywno-opiekuńczą.

Sądzę, że ten przegląd wydarzeń, które doprowadziły do powstania ustawy, a także wypunktowanie istotnych spraw w niej zawartych ułatwi ocenę przydatności tego dokumentu.