Nr 9-10 / 1989

KILKA UWAG NA MARGINESIE USTAWY Z 17 MAJA 1989

Praktyka ustrojowa Polski nie znała wcześniej unormowania stosunków pomiędzy państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi na drodze ustaw wydawanych przez parlament. Sejm poprzedniej kadencji po wielomiesięcznych przygotowaniach legislacyjnych uchwalił 17 maja br. trzy ustawy: O gwarancjach wolności sumienia i wyznania, O stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz O ubezpieczeniu społecznym, duchownych. Ustawodawca określił w nich gwarancje oraz granice wolności sumienia i wyznania, położenie prawne Kościołów i związków wyznaniowych (w odrębnej ustawie – pozycję prawną Kościoła rzymskokatolickiego) oraz zasady ubezpieczenia społecznego duchownych. Sejm wypełnił nałożone nań w Konstytucji z 1952 r. zobowiązanie, w myśl którego „zasady stosunku państwa do Kościoła oraz sytuację prawną i wyznaniową związków wyznaniowych określają ustawy” (art. 82, ust. 2). Szczególne znaczenie posiada Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, ponieważ zawiera reguły o charakterze lex generalis, w których określono gwarancje i granice wolności sumienia i wyznania oraz – co może najistotniejsze – granice działania aparatu państwa w sferze realizowania przez obywateli jednej z podstawowych wolności. Przyjęta regulacja ustawodawcza przybliża, moim zdaniem, w jakimś stopniu realizację postulatu państwa prawnego, państwa, w którym ustalony w konstytucji i innych aktach ustawowych porządek prawny określa zarówno granice, jak i sposób działania tych, do których należy wykonywanie władzy. Rządy prawa powinny zabezpieczać społeczeństwo przed arbitralnymi decyzjami aparatu państwa. Wypada przypomnieć, że idea państwa prawnego zrodziła się w okresie przemian rewolucyjnych w Europie XVIII-wiecznej i – mimo upływu ponad dwustu lat od jej sformułowania – nie straciła aktualności. Wciąż jeszcze bowiem większość państw we współczesnym świecie jest bardzo daleka od zrealizowania postulatu państwa prawnego.

Przedmiotem poniższych rozważań uczyniłem postanowienia Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Przyjąłem systematykę ustawy i dlatego na początku przedstawię ustawowe gwarancje wolności' sumienia i wyznania, a następnie – kilka ogólnych uwag o pozycji prawnej Kościołów i związków wyznaniowych pod rządami wspomnianego aktu ustawowego.

W ustawodawstwie konstytucyjnym większości państw nowożytnych zasada wolności sumienia i wyznania przyjęta została pod przemożnym wpływem Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela (imam ma myśli zarówno Deklarację północnoamerykańską, jak i francuską). W XX wieku wolność sumienia i wyznania, jako prawo przynależne indywidualnie każdej jednostce, znalazła się pod ochronią układów międzynarodowych. Szczególne znaczenie posiada Pakt Praw Cywilnych, i Politycznych (uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1966 r.), który precyzuje katalog uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania.

Zasada wolności sumienia i wyznania może być rozpatrywana w dwu aspektach: z pozycji jednostki i z pozycji społeczności wyznaniowej (Kościoła lub związku wyznaniowego). Rozpatrywana z pozycji jednostki (czyli traktowana jako prawo podmiotowe przysługujące indywidualnie każdej jednostce) obejmuje prawo indywidualne jednostki do wolności w sferze wewnętrznej (myśli i przekonań) oraz w sferze zewnętrznej (ujawniania tych przekonań). Te dwie sfery – wewnętrzna i zewnętrzna – są immanentną częścią prawa do wolności sumienia¹.

Wolność sumienia i wyznania zapewnia każdemu obywatelowi możliwość swobodnego wyznawania takiej czy innej religii lub niewyznawania żadnej religii. W Ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania określano katalog praw obywatelskich wynikających z wolności sumienia.

1. Wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę (podkr. moje) wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie (art. 1, ust. 2). Z prawa tego, dotyczącego osobistej sfery życia obywatela, wynika ważna zasada zakazu dyskryminacji bądź uprzywilejowania z powodu religii lub przekonań w sprawach religii (art. 6, ust. 1). Ustawa zakazuje zmuszania obywateli do tego, aby brali udział w czynnościach lub obrzędach religijnych bądź też aby w nich udziału nie brali (art. 6, ust. 2).

Ustawodawca określił także granice wolności sumienia i wyznania. Uzewnętrznianie indywidualnie lufo zbiorowo swojej religii lub przekonań może podlegać jedynie ograniczeniom ustawowym (czyli na drodze ustaw lub aktów normatywnych wydawanych na podstawie ustaw). Przyjęte rozwiązanie jest korzystne dla interesów jednostki, ponieważ zabezpiecza przed samowolą administracji oraz pozwala zachować parlamentowi kontrolę nad sytuacjami, kiedy sfera podstawowych praw podmiotowych obywatela podlega ograniczeniom. Zastrzeżenia natomiast wywołują kryteria ograniczenia wolności sumienia i wyznania: ochrona bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności albo podstawowych praw i wolności innych osób (art. 3, ust. 1). Uważam, że w przyszłości należałoby artykuł .trzeci przeredagować i przyjąć następujące (moim zdaniem czytelne i zrozumiałe dla obywatela) kryteria ograniczenia wolności sumienia: porządek prawny istniejący w państwie oraz podstawowe prawa i wolności innych osób. Użyte w ustawie kryterium ochrony bezpieczeństwa publicznego jest nieostre i stwarza możliwości podejmowania przez aparat państwowy arbitralnych decyzji ograniczających sferę podstawowych praw i wolności obywatela.

2. Wolność sumienia i wyznania obejmuje prawo do nieujawniania swego poglądu (obywatele mogą zachowywać milczenie w sprawach swojej religii lub przekonań – art. 2, pkt 5).
3. Wolność sumienia i wyznania obejmuje także prawo tworzenia Kościołów i innych związków wyznaniowych oraz swobodnej zmiany przynależności do nich; prawo uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych, wypełniania obowiązków religijnych, obchodzenia świąt religijnych, wychowywania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii; zrzeszania się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań religijnych.

Powyższe wyliczenie nie ma charakteru całościowego; starałem się jedynie wskazać na najistotniejsze aspekty wolności sumienia i wyznania w odniesieniu do jednostki.

Jak już wspomniano, podstawowym elementem indywidualnej gwarancji wolności sumienia i wyznania jest zakaz ograniczania jednostki (nie używam terminu obywatel, ponieważ w art. 7 przyznano cudzoziemcom przebywającym na terytorium Polski prawo do korzystania z wolności sumienia i wyznania na równi z obywatelami polskimi) w jej prawach publicznych ze względu na przekonania religijne bądź bezwyznaniowość. Państwo jest neutralne w sprawach religii i przekonań (art. 10) i w swoich działaniach nie może stosować jakiegokolwiek kryterium konfesyjnego', przede wszystkim w dziedzinie stanu cywilnego, administracji i sądownictwa. Korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może jednak, prowadzić do uchylania się od obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy (art. 3, ust. 2). Jednocześnie przyjęcie tego rozwiązania oznacza, że nie można nakładać na obywateli obowiązków publicznych na innej drodze, jak tylko ustawodawcza. Niemniej jednak Ustawa o gwarancjach... dopuszcza wyjątek od przyjętej w art. 3 zasady nieuchylania się od wykonywania obowiązków publicznych. Chodzi o służbę wojskową. Otóż ze względu na przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne obywatele mogą występować o skierowanie ich do służby zastępczej zgodnie z zasadami i trybem określonym w Ustawie o powszechnym obowiązku obrony (art. a, ust. 3).

Spójrzmy teraz na zasadę wolności sumienia wyznania z pozycji społeczności wyznaniowej (Kościoła czy związku wyznaniowego). Polega ona wtedy przede wszystkim na przyznaniu obywatelowi pełnego prawa do swobodnego wykonywania czynności religijnych w ramach obowiązującego porządku prawnego oraz na wyposażeniu obywatela przez państwo we wszystkie uprawnienia korporacyjne (np. tworzenie Kościołów lub związków wyznaniowych). Zasada wolności sumienia i wyznania” może być nazywana wtedy gwarancją generalną działania Kościołów lub związków wyznaniowych w państwie przyjmującym system rozdziału.

Obowiązująca Konstytucja (1952) przyjmuje zasadę oddzielenia Kościoła od państwa (art. 82, ust. 2). Dlatego w przyjętym systemie rozdziału Kościołów i związków wyznaniowych od państwa gwarancja generalna nie może posiadać bytu samoistnego. Nie jest bowiem przyznawana żadnym odrębnym aktem prawnym i z punktu widzenia zasad ustrojowych państwa traktowana jest jako konsekwencja indywidualnych gwarancji obywatelskich do wolności sumienia i wyznania. Pod rządami obowiązującej „Konstytucji ustawodawca odrzucił, przyjęty w okresie II Rzeczypospolitej, podział związków wyznaniowych na prawnie uznane i prawnie nie uznane. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania wprowadza następujące gwarancje wolności w stosunkach państwa z Kościołami i związkami wyznaniowymi :

1. oddzielenie Kościołów i związków wyznaniowych od państwa,
2. swobodę wypełniania przez Kościoły i związki wyznaniowe funkcji religijnych,
3. równouprawnienie wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej (art. 9, ust. 2). Przyjęty system rozdziału oznacza także, że Kościoły i związki wyznaniowe są niezależne od państwa przy wykonywaniu swoich funkcji religijnych (art. 11, ust. 1). Kościoły i związki wyznaniowe oraz ich działalność podlegają ochronie prawnej w granicach określonych w ustawach i mogą składać wnioski do Trybunału Konstytucyjnego w trybie i na zasadach określonych w przepisach o Trybunale Konstytucyjnym. Mogą taż występować z wnioskami o ocenę konstytucyjności lub legalności aktów normatywnych, jeżeli kwestionowany akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania ustalonym w przepisach prawa. Wnioski podlegają wstępnemu rozpoznaniu przez Trybunał na posiedzeniu niejawnym i Trybunał po rozpoznaniu wniosku może podjąć decyzję bądź o wszczęciu postępowania, bądź o oddaleniu wniosku, jeżeli nie odpowiada on wymaganiom wynikającym z ustawy (o Trybunale Konstytucyjnym) lub gdy jest oczywiście bezzasadny czy też mylnie skierowany. Od postanowienia o oddaleniu wniosku Kościoły jako związki wyznaniowe mogą składać zażalenie do Trybunału.

Gwarancja generalna (zawarta w art, 19 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania) obejmuje następujące prawa (pozostajemy przy najważniejszych) : określanie doktryny religijnej, dogmatów i zasad wiary oraz liturgii; organizowanie i publiczne sprawowanie kultu; rządzenie się w swoich sprawach własnym prawem; swobodne wykonywanie władzy duchownej oraz zarządzanie swoimi sprawami; kształcenie i zatrudnianie duchownych; nauczanie religii oraz głoszenie jej; korzystanie ze środków masowego przekazywania; nabywanie, posiadanie i zbywanie majątku ruchomego oraz nieruchomego oraz zarządzanie nim; prowadzenie działalności oświatowo-wychowawczej; charytatywno-opiekuńczej; tworzenie organizacji mających na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom.

Kiedy przystępowałem do pisania tego krótkiego szkicu, nie stawiałem przed sobą ambitnego celu, np. charakterystyki Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Moim skromnym zamiarem było jedynie zwrócenie uwagi Czytelników „Jednoty” na rozwiązania prawne, które stwarzają gwarancje ustawowe dla wolności sumienia i wyznania. Chociaż wolność sumienia i wyznania posiada charakter prawno-naturalny, problemy gwarancji ustrojowych oraz określenie granie prawnych korzystania z wolności sumienia i wyznania należą do zagadnień najbardziej istotnych, dotyczą bowiem pozycji prawnej jednostki w państwie.

Uchwalenie Ustawy o gwarancjach... rodzi zarówno dla państwa w postaci jego organów, jak i dla poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych zupełnie nową sytuację prawną. Dla państwa powstaje obowiązek wydania przepisów wykonawczych do ustawy, (art. 39, ust. 2). Do chwili wydania przepisów wykonawczych pozostają w mocy przepisy dotychczasowe. Dla Kościołów i związków wyznaniowych powstaje obowiązek dostosowania do postanowień ustawy statutów (prawa wewnętrznego), o ile pozostają one w sprzeczności z przepisami ustawy o gwarancjach. Otwarta została ponadto droga do uregulowań stosunków pomiędzy państwem a poszczególnymi Kościołami i związkami wyznaniowymi w drodze aktów dwustronnych (przykładem może być Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej). Sprawa ta wymaga także przemyślenia w naszym Kościele. Stylizacja art. 18, ust. 1 Ustawy o gwarancjach... zdaje się wskazywać, że uregulowanie sytuacji Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w drodze ustawy sejmowej byłoby .rozwiązaniem pożądanym. I wreszcie sprawa bardzo ważna dla naszej, ewangelicko-reformowanej, wspólnoty w Polsce. Chodzi mianowicie o postępowanie regulacyjne w przedmiocie przywrócenia naszemu Kościołowi własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części. Postępowanie regulacyjne unormowane zostało w przepisach Ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego..., ale dyskusja podczas posiedzenia nadzwyczajnej komisji w dniu 3 maja 1989 r. wskazuje, że postanowienia określające zasady postępowania regulacyjnego, posiadają walor reguł uniwersalnych, norm generalnych. Każda inna (zawężająca) interpretacja przepisów o postępowaniu regulacyjnym byłaby sprzeczna z zasadą równouprawnienia wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych (art. 9, ust. 2, pkt .3 Ustawy o gwarancjach...).

¹ Zob. Jerzy F. Godlewski, Krzysztof H. Jabłoński: Prawo a religia, Warszawa 1988, s. 37.