Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

Nr 9-10 / 1989

Szabat – zwany przez Żydów aszkenazyjskich, mieszkających także w Polsce, szabasem – jest cotygodniowym dniem wypoczynku. Stanowi on najważniejsze święto judaizmu i jest specyficzną żydowską praktyką religijną. Obchodzi się go od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę. Dzień ten jest zastrzeżony dla Boga Jahwe (II Mojż. 16:25: .,,I rzekł Mojżesz: zjedzcie to dzisiaj, gdyż dzisiaj jest szabat Pana...”), ponieważ uważano go za znak wiecznego przymierza między Bogiem a Izraelem: „I rzekł Pan do Mojżesza: »Powiedz synom izraelskim: zaiste, przestrzegać będziecie moich szabatów, gdyż to jest znakiem między mną a wami po wszystkie pokolenia wasze, abyście wiedzieli, żem Ja Pan, który was poświęcam. (...) Synowie izraelscy będą przestrzegać szabatu, zachowując szabat w pokoleniach swoich jako przymierze wieczne. Między mną a synami izraelskimi będzie on znakiem na wieki, bo w sześciu (dniach stworzył Pan niebo i ziemię, a dnia siódmego odpoczął i wytchnął«” (II Mojż. 31:12-43, 16-17). Pochodzenie praktyki szabatu, jak i pochodzenie jego nazwy, jest nie wyjaśnione do dzisiaj. Powszechne wywodzenie go od babilońskiego szap/battu nie jest w pełni uzasadnione, ponieważ termin ten oznaczał piętnasty dzień miesiąca, dzień pełni Księżyca. Natomiast szabat przypadał w siódme dni miesiąca (7, 14, 21, 28), uważane za nieszczęśliwe i objęte tabu. Były one prawdopodobnie związane z cyklem księżycowym i stanowiły początkowe dni kolejnych faz Księżyca.

Nie zachowało się wiele świadectw dotyczących charakteru szabatu w najdawniejszych czasach rozwoju judaizmu oraz w okresie wczesnej państwowości izraelskiej, tzn. Pierwszej Świątyni (X-VI w. przed Chr.). Księga Amosa 8:5 zaświadcza, że w Królestwie Północnym w IX i VIII w. przed Chr. szabat oraz święto nowiu Księżyca były dniami, w których nie wolno było handlować. W dniu tym ludzie składali wizyty Mężom Bożym (II Król. 4:22-23). W Oz. 2:13 szabat i święto nowiu wymieniono między „wszelkimi radościami” Królestwa Izraela, co stanowi poświadczenie radosnego charakteru tego dnia. Na terenie Judy w VIII w. przed Chr. szabat i nów obchodzono na uroczystych zgromadzeniach w świątyni jerozolimskiej (Iz. 1:13; Tr. 2:6). W II Król. U :5-9 wymienia się szabat jako dzień zmiany straży przybocznej i gwardii pałacowej. Nakaz wypoczynku w szabat obejmował zaprzestanie wykonywania zajęć rolniczych nawet w okresie pilnych prac, polowych, takich jak orka czy żniwa (II Mojż. 34:21). W Iz. 58:13 znajduje się zakaz załatwiania swoich spraw, a nawet prowadzenia pustej rozmowy”. Natomiast prorok Jeremiasz (17:19-27) zabraniał wnoszenia i wynoszenia ciężarów poza bramy Jerozolimy i z domów oraz wykonywania wszelkiej pracy. Zabraniano również rozpalania ognia (II Mojż. 35:3). Za wykonywanie pracy w szabat groziła nawet kara śmierci (II Mojż. 31:14-15; 35:2), co miało miejsce w stosunku do człowieka, którego ukamienowano za zbieranie drewna w szabat (IV Mojż. 15:32-36).

W świątyni jerozolimskiej składano w tym dniu dodatkową ofiarę z dwóch baranków i odnawiano chleby pokładne.

W okresie niewoli babilońskiej (586-538 r. przed Chr.), gdy zburzono świątynię i zaprzestano kultu, a ludność została uprowadzona do Babilonu lub rozproszona po innych krajach, z całego kalendarza świąt izraelskich pozostał tylko szabat. Stał się on, obok obrzezania, elementem łączącym Żydów, gdziekolwiek się znajdowali. Od tego czasu przestrzeganie szabatu stało się główną cechą religii izraelskiej. Konieczność wypoczynku sobotniego podkreślono silnie w tak zwanym Kodeksie Kapłańskim1, utworzonym właśnie podczas niewoli babilońskiej przez kapłanów. Wówczas to, w celu uzasadnienia tej konieczności, powstała opowieść o stworzeniu świata w ciągu sześciu dni (I Mojż. 1:1-2: 41). Punkt centralny tej kosmogonii mieści się w jej zakończeniu, w wersetach I Mojż. 2:1-3, które wywodzą instytucję szabatu z dzieła stworzenia. W okresie niewoli babilońskiej praktyka sobotniego odpoczynku została zapewne zagrożona obcymi zwyczajami, dlatego autor tej kosmogonii chciał podkreślić jej znaczenie i udzielić jej specjalnego kosmicznego autorytetu ukazując, że opiera się ona na sposobie postępowania samego Boga. Toteż dzieło stworzenia, obejmujące Właściwie osiem istotnych momentów, autor ujął w 6 dni, a siódmy uczynił dniem Bożego odpoczynku. Wtedy także, w okresie niewoli babilońskiej, ujęto w formy obowiązujące do dziś praktykę szabatu.

Następna wzmianka o szabacie dotyczy okresu odbudowy państwa. Znajduje się u Neheimiasza, gdzie występuje zakaz przeprowadzania w tym dniu transakcji handlowych (10:30), tłoczenia winogron i sprowadzania do Jerozolimy towarów (13:15-21). Za panowania Ptolemeuszy, gdy syn Laigosa, Ptolemeusz Soter zdobywał Jerozolimę (ok. 300 r. przed Chr.), szedł do miasta w szabat, ponieważ w tym dniu Żydzi nie bronili się. Informuje o tym Józef Flawiusz w swoich Starożytnościach (ks. 12,1) za dziejopisem Diadochów, Agartairchideseim z Knidos. W czasach Seleukidów (202-167 r. przed Chr.) władca syryjski, Antioch IV Epifanes, zabronił kultywowania żydowskich zwyczajów, między innymi także szabatu. W okresie powstania machabejskiego (167-161 r. przed Chr.), gdy wielu Żydów wolało zginąć, niż chwycić za broń w swojej obronie i zbezcześcić tym szabat (I Mchb. 2:29-38), zezwolono na bronienie się w tym dniu (I Mchb. 2:41). Od tego czasu Żydzi mogli nawet atakować w szaiBat, jeżeli oblężenie zaczęło się trzy dni przed szabatem.

Najpóźniejszy i najdokładniejszy porządek szabatu z czasów przedchrześcijańskich zawiera Księga Jubileuszów* (2:17-32; 50:6-13).
___________________
* Nie wchodzi ona w skład kanonu Pism Starego Testamentu – red.

Zabrania się tam wykonywania w szabat 21 czynności: odbywania stosunków małżeńskich, zapalania ognia, gotowania, przyrządzania jedzenia i napojów, poszczenia, omawiania interesów, wnoszenia i wynoszenia za drzwi czegokolwiek, co nie zostało przygotowane w dzień powszedni, lub w ogóle wnoszenia i wynoszenia czegokolwiek, podnoszenia czegokolwiek, aby to uprzątnąć, obładowywania jucznych zwierząt, czerpania wody lub czerpania tylko wody nie przygotowanej, doglądania nieruchomości, sprzedawania i kupowania, podejmowania podróży w celach handlowych, odbywania podróży w ogóle, pływania statkiem po morzu, polowania, bicia i zabijania ludzi, zarzynania zwierząt. Naruszenie tych zakazów groziło śmiercią. Tuż obok nakazuje się modlić, kadzić, składać ofiary oraz jeść i pić (Jub. 2:21-31; 50:9-10). Według Dziejów wojny żydowskiej (ks. 2,117) Józefa Flawiusza najsurowsze przepisy dotyczące szabatu o-bo wiązy wały w gminie esseńskiej. Fakt ten potwierdza jeden z dokumentów tej gminy, tak zwany Dokument Damasceński (s. X, 14-XII, 6)2. Niektóre z podanych w nim przepisów są znacznie ostrzejsze od praw rabinicznych, na przykład zabrania się mówienia słów głupich i próżnych czy też mówienia w szabat o pracy i służbie, które trzeba wykonać nazajutrz rano.

Ostatnie stadium rozwoju historycznego dnia szabatu charakteryzuje traktat Miszny3 Szabat, spisany ostatecznie na początku IM w. po Chr. Szabat jest dniem fizycznej i duchowej radości oraz świętem każdego żydowskiego domu, dniem modlitwy, czytania świętych ksiąg. Momentem rozpoczynającym szabat jest odbywające się w piątek wieczorem w synagodze nabożeństwo, zwane „przyjęciem szabatu” (kabalat szabat). W skład modlitwy wchodzą psalmy 95-99 i 29, a następnie hołd złożony „Królowej Szabat” w pieśni Lecha dodi (Chodź, mój umiłowany). Często na początku recytuje się tylko psalmy 95 i 29, lecz zawsze bezpośrednio po Lecha dodi wykonuje się psalmy 92 i 93. W modlitwie wieczornej (maariw) zamiast Osiemnastu błogosławieństw4 (Szmone esre), odmawianych w dzień powszedni, recytuje się wersety II Mojż. 31:16-17. Następnie w domu spożywa się uroczysty posiłek. Rozpoczyna się on zapaleniem świec jeszcze przed zapadnięciem zmroku, na około 20 min. przed zachodem słońca. Dokonuje tego gospodyni domu, która, zasłaniając sobie oczy, wygłasza specjalne błogosławieństwo nad zapalonymi świecami. Jest to jej główną powinnością religijną i zaniedbanie tego obowiązku według Szab. 2:6 grozi jej śmiercią przy porodzie. Następnie dzieci przynoszą rodzicom szabatowe pozdrowienie i otrzymują od nich błogosławieństwo. Teraz ojciec rodziny wygłasza nad kielichem wina błogosławieństwo, zwane kidusz5. Jest to punkt kulminacyjny tego wieczoru. Przed nakryciem ojca rodziny leżą dwa bochenki chleba, najczęściej chały, symbolizujące” podwójną porcję manny, którą Bóg zsyłał Izraelitom w piątek (II Mojż. 16:22-31). Posiłkowi towarzyszą pieśni dziękczynne, zwane zmirot, składające się z wersetów Biblii, hagady6, midraszu7 i Zoharu8. W sobotę rano odbywa się w synagodze poranne nabożeństwo (szacharit), podczas którego odmawia się y psalmy: 19, 34, 90, 91, 135, 136, 33, 92, 93 oraz hymn Niszmat kol chaj (Dusza wszystkiego, co żyje) i Hakol jod ucha (Wszyscy Cię sławią). Odmawia się także Szma Israel (Słuchaj, Izraelu)9 oraz Osiemnaście błogosławieństw. Po modlitwie następuje uroczyste wyjęcie zwojów Biblii ze „świętej arki” (aron hakodesz). Przy otwieraniu arki prowadzący modły śpiewa Wajehi binsoa haaron (Gdy arka wyruszyła). Teraz odbywa się główna część nabożeństwa, to znaczy odczytanie ustalonych na ten dzień fragmentów Biblii. Najpierw czyta się fragment Pięcioksięgu, zwany paraszą lub sidrą, którego nazwa pochodzi od jego początkowych słów. Fragmentów tych jest 54. Podziału dokonano w celu odczytania całego Pięcioksięgu w szabaty jednego roku. Czasami czyta się po dwie parasze. Fragmenty Biblii odczytują „wezwani do Tory” spośród uczestniczących w nabożeństwie. Przy wzywaniu bierze się pod uwagę pochodzenie. Wzywa się osoby będące potomkami rodu kapłańskiego i rodu Lewiego. Najpierw czyta kapłan, a po nim lewita. Tekst Pisma świętego odczytuje się, a właściwie odśpiewuje na tradycyjnie ustaloną melodię. Przed i po czytaniu odmawia się specjalne błogosławieństwa (brachot). W szabat przypadający w księżycowy nów, 4 szabaty poprzedzające święto Pesach (Paschy) oraz w powszednie dni świąteczne (chol hamoed) odczytuje się fragmenty księgi Wyjścia i Kapłańskiej, odnoszące się do danego dnia. Po przeczytaniu fragmentu Pięcioksięgu czyta się fragment z ksiąg prorockich, zwany haftara. Fragment ten wiąże się pod względem treści z odczytaną z Pięcioksięgu paraszą, albo nawiązuje do specyficznego charakteru szabatu. Następnie odmawia się błogosławieństwo dla gminy, miasta, państwa i jego mieszkańców. Przy wtórze modlitw i pieśni (Ps. 145, 148, 13, 4; IV Mojż. 10:36) zwoje Biblii wstawia się z powrotem do świętej arki. Potem, jako zastępstwo dodatkowej ofiary składanej w świątyni, gdy istniała, odmawia się obecnie przed zakończeniem porannego nabożeństwa dodatkową modlitwę – musaf (dodatek).

W sobotę po południu odprawia się nabożeństwo zwane mincha. Rozpoczyna je psalm 145, a następnie (modlitwa Uwa lecijon goel (I przybył do Syjonu zbawiciel). Potem odczytuje się fragmenty Biblii, które przypadają na następny szabat i wyznacza się osoby do ich odczytania. Następnie odmawia się Osiemnaście błogosławieństw, a później^, w zależności od pory roku, psalmy 104, 120-134 i Pirkej awot (Nauki ojców)10. Nabożeństwo popołudniowe kończą modlitwy alejnu (powinniśmy)11 oraz kadisz (poświęcenie)12.

Po nabożeństwie wieczornym odmawia się w domu modlitwę zwaną hawdala (rozdzielenie). Jej odmówienie w sobotę przed zachodem słońca kończy szabat. Składają się na nią trzy błogosławieństwa: nad winem, nad kadzidłem i nad światem specjalnej świecy. Wypowiada je ojciec rodziny, który następnie gasi winem świecę. Potem śpiewa on pieśń o proroku Eliaszu, którą żegna świętość tego dnia i wypoczynek.

Z praktyką szabatu wiąże się ściśle pojęcie eruwu (zmieszanie, pomieszanie). Termin ten oznacza symboliczne akty, mające ułatwić wykonywanie zabronionych w szabat i dni świąteczne czynności. Jest to wstawianie prac zabronionych w sferę prac dozwolonych. Istnieją trzy rodzaje eruwu: eruw techumim (zmieszanie granic), eruw chacerot (zmieszanie zagród) i eruw tawszilin (zmieszanie potraw).

Ponieważ w szabat można przejść odległość 2000 kroków, to „zmieszanie granic” polega na przygotowaniu dwóch posiłków w miejscu, gdzie kończy się ten dystans. Wskutek tego miejsce to uważa się za teoretyczne miejsce zamieszkania i tym samym sobotniego pobytu. Toteż po spożyciu posiłku wolno przejść od tego miejsca dalsze 2000 kroków. „Zmieszanie zagród” wiąże się z zakazem przenoszenia przedmiotów z posesji prywatnej w miejsce publiczne i ma na celu umożliwienie przenoszenia przedmiotów z jednej posesji do drugiej. Zwyczaj ten polega na tym, że jeżeli kilka domów otacza wspólne podwórze, to w jednym z nich umieszcza się bochenek chleba należący do wszystkich mieszkańców i symbolizujący wspólne prywatne posiadanie tego miejsca.

„Zmieszanie potraw” łączy się z zakazem gotowania w szabat. Jeżeli piątek przypada w święto, to nie wolno w ten dzień gotować jedzenia na sobotę, lecz można ugotować tylko na ten dzień. Lecz jeżeli zaczęto gotować przed świętem i symbolicznie odłożono pewną ilość potraw i pieczywa ze specjalnym błogosławieństwem, to można kontynuować gotowanie w czasie świąt. Potrawy przygotowane na święta i na szabat są „zmieszane ze sobą”. Pożywienie przygotowane przed świętami „miesza się” z jedzeniem przygotowywanym w tym dniu i spożywanie obu jest dozwolone. Termin eruw tawszilin odnosi się do czynności odkładania jedzenia oraz do samego jedzenia.

Obecnie sobota jest dniem cotygodniowego wypoczynku w Izraelu. W tym dniu ustaje wszelka komunikacja publiczna, zamyka się wszystkie sklepy i przedsiębiorstwa. Nowych problemów, dotyczących przestrzegania szabatu, dostarczają współczesne wynalazki'. Na przykład judaizm ortodoksyjny zabrania w tym dniu podróżowania samochodem, a reformowany na to zezwala. Natomiast judaizm konserwatywny zezwala jedynie na dojechanie samochodem do synagogi. Inna kwestia prawna dotyczy włączania światła elektrycznego: czy typ zapalania nie związany z paleniem podlega zakazowi rozpalania ognia? Ortodoksyjni Żydzi powstrzymują się w szabat od używania sprzętów elektrycznych (oprócz lodówki, ponieważ prąd elektryczny traktują tu jako sprawę drugorzędną). Praktyką pobożnych Żydów stało się używanie urządzeń elektrycznych, o ile zostały włączone przed szabatem. W izraelskich kibucach religijnych procedurę tę stosuje się także odnośnie do dojenia krów w szabat. Istnieją również w Izraelu lokalne rozporządzenia, zabraniające wykonywania pewnych czynności, jednak prawo takie nie obowiązuje w całym kraju. Tak więc, podczas gdy w Jerozolimie i Tel-Awiwie nie funkcjonuje komunikacja publiczna, funkcjonuje ona w Hajfie. Jak już wcześniej wspomniałam, ostateczny charakter tego święta został opisany w traktacie Miszny Szabat. Oto fragmenty tego traktatu w pierwszej próbie przekładu na język polski:

ROZDZIAŁ II

  1. Z powodu trzech wykroczeń umierają kobiety podczas porodu: z powodu tego, że nie są ostrożne podczas miesiączki, z powodu ciasta i z powodu zapalania lampy.

  2. Trzy rzeczy powinien powiedzieć mężczyzna, w swoim domu, gdy zapada zmrok w wieczór szabatu: „Czy wydzieliliście dziesięcinę? Czy przygotowaliście eruw? Zapalcie lampę!” Jeżeli jest wątpliwość, czy nastała ciemność, czy nie – nie wydziela się dziesięciny z tego, co na pewno jest przeznaczone na dziesięcinę, nie zanurza się naczyń ani nie zapala się lampy; lecz wydziela się dziesięcinę z „dmai”13, przygotowuje się eruw i chowa się gorące potrawy.

ROZDZIAŁ VIII

  1. Ustanowiono wielką zasadę dotyczącą szabatu: każdy, kto zapomniał o istocie szabatu i wykonał wiele prac w wiele szabatów, jest zobowiązany tylko do jednej ofiary pokutnej. Kto wie o istocie szabatu i wykonał wiele prac w wiele szabatów, winien złożyć ofiarę pokutną za każdy szabat. Kto wie, że to szabat i wykonał wiele prac, winien złożyć ofiarę pokutną za każdy rodzaj pracy.
  2. Jest czterdzieści bez jednego typów prac zabronionych w szabat: sianie, oranie, żęcie i wiązanie snopów, młócenie i przewiewanie zboża; oczyszczanie, mielenie, przesiewanie mąki, zagniatanie ciasta i pieczenie, strzyżenie wełny, bielenie jej, gręplowanie, farbowanie, przędzenie, tkanie, robienie dwóch pętli, tkanie dwoma wątkami, i rozsupływanie dwóch nici, wiązanie, rozwiązywanie, szycie dwoma ściegami, prucie, aby zeszyć dwoma ściegami; polowanie na jelenia, zarzynanie go, obdzieranie ze skóry, solenie, garbowanie jego skóry, skrobanie jej i krojenie; pisanie dwóch liter i zmazywanie, aby napisać dwie litery, budowanie i burzenie, gaszenie i zapalanie, bicie młotem, przenoszenie z jednej posesji do innej – oto te czterdzieści bez jednego typy prac.

  3. Ustanowiono jeszcze jedną zasadę: wszystko, co się nadaje do przechowania i jest to w zwykle przechowywanej ilości, a ktoś to wyniósł w szabat, to winien on złożyć za to ofiarę pokutną. Wszystko, co nie nadaje się do przechowania, ale nie w zwykle przechowywanej ilości, a ktoś wyniósł to w szabat, to jest winien tylko za przechowanie tego.

ROZDZIAŁ XVI

  1. Wszystkie święte księgi ocala się przed spaleniem, czy się je czyta, czy też ich się nie czyta. I chociaż napisano je w innym języku, składa się je w genizie14. Dlaczego zaś ich się nie czyta? Z powodu niezalecenia przez uczelnię. Ratuje się futerał księgi razem z księgą, futerał filakterii15 z filakteriami, nawet jeżeli są w nich pieniądze. A dokąd się je ratuje? Do zaułka, który nie jest przejściowy. Ben Ba-tyra mówi: „Nawet do przejściowego”.

  2. Ratuje się żywności na trzy posiłki; odpowiednią ilość dla człowieka i odpowiednią ilość dla bydła. W jaki sposób? Jeżeli pożar wybuchł w noc szabatową, to ratuje się żywności na trzy posiłki; o świcie – ratuje się żywności na dwa posiłki; w porze popołudniowej modlitwy – żywności na jeden posiłek. Rabbi Jose mówi: „Zawsze ratuje się żywności na trzy posiłki”.

  3. Ratuje się kosz pełen bochenków chleba, chociaż byłoby go w nim na sto posiłków, krąg suszonych fig i beczkę wina. Można powiedzieć do innych: „Chodźcie i uratujcie coś dla siebie”. Jeżeli będą sprytni, to zrobią z nim rachunek po szabacie. A dokąd się to ratuje? Na podwórze, gdzie urządza się eruw. Ben Batyra mówi: „Nawet jeśli nie urządza się tam eruwu”.

  4. Tam można wynieść wszystkie jego sprzęty użytkowe, wolno ubrać wszystko, co można ubrać i okryć się wszystkim, czym można się okryć. Rabbi Jose mówi: „Osiemnaście przyborów”. Można wrócić, można ubrać, wynieść i powiedzieć do innych: „Chodźcie i ratujcie ze mną”.

  1. Rabbi Szymon ben Nannos mówi: „Na komodzie, skrzyni lub szafie, które objął ogień, rozpościera się skórę koźlątka, ponieważ ona przypala się tylko. Należy zrobić przegrodę ze wszystkich naczyń, czy to pełnych, czy też pustych, aby pożar nie rozprzestrzeniał się”. Rabbi Jose zabrania nowych glinianych naczyń napełnionych wodą, gdyż nie mogą przyjąć ognia, lecz pękają i wtedy gaszą pożar.

  2. Nie-Żydowi, który przyszedł gasić, nie mówi się „Gaś” lub „Nie gaś”, ponieważ nie obowiązuje go przestrzeganie szabatowego odpoczynku, ale małoletniego, który przyszedł gasić, nie słucha się, gdyż obowiązuje go przestrzeganie szabatowego odpoczynku.

  3. Jeżeli nie-Żyd zapalił lampę, to Izraelita może korzystać z jej światła, lecz jeżeli [zrobił to specjalnie] dla Izraelity, to mu nie wolno. Jeśli naczerpał loody, by napoić swoje bydło, to Izraelita może poić po nim, lecz jeśli dla Izraelity, to mu nie wolno. Jeżeli nie-Zyd zrobił pomost, aby zejść po nim, to Izraelita może zejść za nim; lecz jeśli dla Izraelity, to mu nie wolno. Zdarzyło się, gdy rabban Gamaliel i starszyzna płynęli statkiem, że pewien nie-Żyd zrobił pomost, aby po nim zejść, i wtedy rabban Gamaliel oraz starszyzna zeszli po nim.

ROZDZIAŁ XVIII

3. Nie odbiera się młodego bydła w święto, ale się pomaga. Można odbierać dziecko kobiety rodzącej w szabat, wzywa się do niej położną z odległego miejsca i można skalać szabat z jej powodu; przewiązuje się pępowinę. Rabbi Jose mówi: „nawet się przecina”. Wszystko, co jest potrzebne do obrzezania, można wykonywać w szabat.

PODSTAWOWA BIBLIOGRAFIA:

G. Beer: Schabbath. Der Mischnatraktat „Sabbat”. Tübingen 1908.
I. Elbogen: Der jüdische Gottesdienst in seiner geschichtlichen Entwicklung. Frankfurt 1924.
G. F. Moore: Judaism in the First Centuries of the Christian Era. The Age of the Tannaim. Cambridge9 1962.
S. Müller: Von jüdischen Dräuchen und jüdisches Gottesdienst. Karlsruhe 1930.
W. Nowack: Schabbat (sabbat). Text übersetzung und Erklärung. Giessen 1924.
W. Tyloch: Judaizm. Warszawa 1987.
W. Tyloch: Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne Bliskiego Wschodu w judaizmie, w: Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne. Warszawa 1978.
Y. Vainstein: The Cycle of the Jewish Year. Jerusalem 1976.

PRZYPISY

1 KODEKS KAPŁAŃSKI, zwany także Dokumentem Kapłańskim, powstał wkrótce po niewoli babilońskiej (ok. 520 r. przed Chr.)- Jest to jeden z wątków narracyjnych Pięcioksięgu, oznaczony symbolem ,,P”. Wyróżnia się suchym, bezosobowym stylem, abstrakcyjnym i specyficznym słownictwem. Cechuje go szczególna koncepcja teologiczna, podkreślająca znaczenie kapłanów oraz dokładność dat i liczb. Kodeks Kapłański starał się uregulować rytuał tak, aby wszystkie dozwolone praktyki religijne były zgodne z najczystszym kultem Jahwe.

1 DOKUMENT DAMASCEŃSKI to jedno z głównych pism gminy esseńskiej z Qumran. Powstał między początkiem II w. przed Chr., a końcem I w. po Chr. Składa się z dwóch części: tzw. Upomnień, zawierających wykład poglądów gminy wraz z aluzjami do jej historii, oraz z tzw. Praw, stanowiących zbiór reguł i szczegółowych przepisów, dotyczących organizacji gminy i jej instytucji.

3 MISZNA – tradycyjne prawo przekazywane ustnie, w odróżnieniu od praw spisanych w Biblii. Ostatecznie zredagowana i spisana na pocz. III w. po Chr. przez Judę Ha-Nasi. Dzieli się na 6 porządków: Zeraim (nasiona), Moed (święto), Naszim (kobiety), Nezikin (szkody), Kodaszim (świętości), Toharot (czystości, oczyszczenia), a te z kolei dzielą się na 63 traktaty.

4 OSIEMNAŚCIE BŁOGOSŁAWIEŃSTW stanowi centralny punkt modlitwy Żydów odmawianej trzy razy dziennie. Ustalenie ich ostatecznego tekstu przypisuje się rabbanowi Gamalielowi II z Jawne (I II w. po Chr.). Dziewiętnaste błogosławieństwo za heretyków dodano później.

5 KIDUSZ jest nieodłączną częścią każdego świątecznego i szabatowego posiłku. Składa się z dwóch błogosławieństw: dla wina i dla uświęcenia dnia. Wygłasza się go nad kielichem wina, a niekiedy nad dwoma bochenkami chleba. W piątkowy wieczór dodaje się do niego trzy pierwsze wersety drugiego rozdziału Biblii.

6 HAGADA (opowieść, saga, legenda) – opowieść wyjaśniająca jakieś zdarzenie lub prawo.

7 MIDRASZ – komentarz, objaśnienie, tłumaczące w alegoryczny sposób tekst lub zdarzenie biblijne.

8 ZOHAR (blask, jasność) – podstawowe dzieło w dziedzinie kabały (mistyczna interpretacja Biblii). Jego autorstwo przypisuje się Szymonowi bar Jocharowi (II w. po Chr.), lecz powstało ono w średniowiecznej Hiszpanii.

9 SZMA (Słuchaj, Izraelu) – słowem tym rozpoczyna się zestawiana z fragmentów Pięcioksięgu (V Mojż. 6:4-9; 11:12-21; IV Mojż. 15:37-41) modlitwa, którą wyznawcy judaizmu zobowiązani są odmawiać codziennie rano i wieczorem. Zwyczaj odczytywania jej był częścią kultu świątynnego i utrzymano go do dzisiaj. Uważa się go za obowiązek nakazany przez Biblię na podst. V Mojż. 6:7: „Będziesz o tym mówił przebywając w domu i idąc drogą, gdy kładziesz się i gdy wstajesz”.

10 NAUKI OJCÓW to traktat Miszny z porządku Nezikin, składający się z wypowiedzi 60 mędrców, żyjących od 300 r. przed Chr. do 200 r. po Chr.

11 ALEJNU (powinniśmy) – po raz pierwszy jako powszechną modlitwę wspomina ją rabbi Szemaria ben Simeha, żyjący ok. 1300 r. po Chr. w Prowansji. Jej utworzenie przypisuje się rabbiemu Abba Areka, żyjącemu w III w. po Chr. w Babilonii. Inna tradycja mówi, że stworzył ją Jozue podczas zdobywania Jerycha. Modlitwa ta ogłasza Boga królem Izraela i najwyższym władcą.

12 KADISZ (poświęcenie) – modlitwa ta w swojej obecnej formie powstała prawdopodobnie w czasach talmudycznych (III-VI w. po Chr.). Jest najbardziej powszechną modlitwą w liturgii żydowskiej i odmawia się ją w wielu różnych formach przy różnych okazjach.

13 DMAI oznacza zboże, co do którego istnieje wątpliwość, czy wydzielono z niego dziesięcinę.

14 GENIZA – znajdujące się przy synagodze pomieszczenie, w którym składa się rękopisy świętych ksiąg, nie nadających się wskutek starości i zniszczenia do dalszego użytku liturgicznego, aby uchronić je przed profanacją. Gdy zbierze się większa liczba zniszczonych ksiąg, zakopuje się je w ziemi.

15 FILAKTERIA (hebr. tfilin) – niewielkie pudełeczka w kształcie sześcianu z czarnego pergaminu, które Żydzi przywiązują za pomocą czarnych rzemyczków do lewego ramienia i czoła na czas modlitwy porannej w dzień powszedni. Zawierają one, spisane na pergaminie, 4 fragmenty z Pięcioksięgu: V Mojż. 6:4-9; 31:13-21; II Mojż. 13:1-10; 11-16. Według Talmudu uważa się je za środek chroniący przed grzechem i złem.