Nr 11-12 / 1989

Tomasz Mordel, starszy asystent w Katedrze Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Uniwersytetu Łódzkiego, przygotował na prośbę redakcji poniżej drukowany tekst, omawiający obowiązki i korzyści, jakie przysługują wszystkim duchownym w Polsce z tytułu ubezpieczenia zagwarantowanego ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych. Sądzimy, że informacje zawarte w tym artykule oraz komentarz odautorski okażą się przydatne zarówno samym duchownym ewangelickim, jak i powołanym do określonego postępowania w tej sprawie instytucjom kościelnym.

Prawie czterdzieści lat po przejęciu przez państwo większości nieruchomości ziemskich stanowiących własność Kościołów i związków wyznaniowych duchowni wszystkich wyznań objęci zostali obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Dopiero dziś zatem mówić można o realizacji, o ile wierzyć autorom ustawy z 20 marca 1950 roku, jednego z podstawowych celów przejęcia dóbr martwej ręki – materialnego zabezpieczenia duchowieństwa. Do tej pory korzystało ono ze świadczeń przysługujących w razie niezdolności do pracy lub starości w bardzo ograniczonym zakresie, w związku ze zwolnieniem duchownych z obowiązku ubezpieczenia jeszcze przez dekret z 24 listopada 1927 roku i wyjątkowym charakterze wypłat z Funduszu Kościelnego. W efekcie mieliśmy do czynienia z dychotomią uprawnień do świadczeń społecznych w obrębie Kościołów i związków wyznaniowych, których pracownicy, a więc osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy, ze świadczeń takich korzystały, duchowni natomiast nie. Ustawa z 17 maja 1989 roku o ubezpieczeniu społecznym duchownych dychotomii tej do końca nie usuwa (pracownicy kościelni korzystają z szerszej ochrony, i to na dogodniejszych warunkach), znacznie ją jednak łagodzi.

Ubezpieczenie społeczne duchownych jest, podobnie jak w odniesieniu do innych osób korzystających z ubezpieczeń społecznych, przymusowe. Oznacza to, że każdy duchowny wskazany przez odpowiedni przepis ustawy ma obowiązek ubezpieczyć się – za pośrednictwem swej zwierzchniej instytucji diecezjalnej lub zakonnej – w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Instytucja diecezjalna lub zakonna to – w rozumieniu przepisów ubezpieczeniowych – kuria diecezjalna, zakonna generalna lub prowincjonalna (wyższy przełożony zakonu lub prowincji) albo przełożony domu zakonnego lub klasztoru niezależnego w odniesieniu do Kościoła katolickiego, a dla pozostałych Kościołów i związków wyznaniowych – instytucja ustalona przez władze tych Kościołów i związków w oparciu o obowiązujące je prawa wewnętrzne lub zatwierdzone statuty¹.

Przymusowe ubezpieczenie społeczne jest zarazem pomyślane jako jeden z elementów ubezpieczenia duchownych, uzupełniony dodatkową wewnętrzną działalnością Kościołów i związków wyznaniowych, której ustawa nie traktuje jak działalności gospodarczej. Jest to o tyle istotne, że ubezpieczenie społeczne duchownych dysponuje relatywnie skromniejszym od pracowniczego zakresem świadczeń, a ich wymiar jest w zasadzie niższy od świadczeń przysługujących pracownikom. Wynika to i z tego także, że składki duchownych są niskie, co wymagać będzie wyrównujących dopłat ze strony Funduszu Kościelnego na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Obowiązek ubezpieczenia dotyczy duchownych wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych (nawet przebywających za granicą) oraz alumnów seminariów duchownych, nowicjuszy, postulantów i juniorystów zakonnych, o ile ze względu na wiek nie mogą oni (one) korzystać z ubezpieczenia przysługującego młodzieży uczącej się.

Z obowiązku tego zwolnieni są natomiast kapelani wojskowi, duchowni zatrudnieni w instytucjach pozakościelnych i w przedsiębiorstwach kościelnych prowadzących działalność gospodarczą, duchowni zgłoszeni przez instytucje kościelne do ubezpieczenia pracowniczego oraz mający ustalone prawo do emerytury lub renty, a także wspomniani wcześniej alumni etc, korzystający ze świadczeń dla młodzieży uczącej się.

Realizacja obowiązku ubezpieczenia dokonywana jest przez zgłoszenie i opłacanie składek.

Jak wspomniałem, zgłoszenie do ubezpieczenia następuje za pośrednictwem zwierzchniej instytucji diecezjalnej lub zakonnej, na odpowiednim formularzu (dostępnym w tych instytucjach) różnym dla Kościoła katolickiego i dla innych wyznań. Ustawa określa zarazem maksymalny termin realizacji tej powinności – 30 dni od spełnienia przewidzianych nią warunków do objęcia ubezpieczeniem, o których była mowa wcześniej. W terminie tym osoba duchowna obowiązana jest wypełnić formularz i przekazać go instytucji diecezjalnej lub zakonnej, która po potwierdzeniu zawartych tam danych przesyła formularz do właściwego oddziału ZUS. Instytucja ta może także z urzędu zgłosić do ubezpieczenia duchownego przebywającego za granicą. Także w terminie 30 dni, już ubezpieczony, powinien zawiadomić właściwy miejscowo, (tzn. według miejsca zamieszkania duchownego, siedziby domu zakonnego lub klasztoru albo władz generalnych lub prowincjonalnych) oddział ZUS o wszelkich zmianach danych w stosunku do podanych w zgłoszeniu. Jeżeli zmiana dotyczy miejsca zamieszkania (domu zakonnego lub klasztoru), powodując przejście na teren działania innego oddziału ZUS, duchowny obowiązany jest ponownie zgłosić się do ubezpieczenia. Potwierdzeniem dokonania zgłoszenia będzie otrzymane przez duchownego (a w przypadku zakonników przez przełożonego domu zakonnego lub klasztoru albo przez Fundusz Kościelny w odniesieniu do członków zakonów kontemplacyjnych) powiadomienie ZUS, w którym określone będą: data objęcia ubezpieczeniem, kwota podstawy wymiaru składki oraz wysokość składki uiszczanej co miesiąc przez osobę duchowną. Jednoczesne, listem poleconym, zainteresowany otrzyma legitymację ubezpieczeniową, stanowiącą – zgodnie z założeniami systemu ubezpieczeń społecznych – dowód objęcia ubezpieczeniem i dokument uprawniający do świadczeń, zwłaszcza leczniczych. W legitymacji tej instytucja diecezjalna lub zakonna dokonać powinna adnotacji o miejscu zamieszkania ubezpieczonego oraz o okresach zaliczalnych do okresu ubezpieczenia (pozostawanie duchownym przed dniem wejścia w życie ustawy z 17 maja 1989 r., tj. przed 1 lipca br., wykonywanie zatrudnienia albo czynności równorzędnych lub zaliczalnych do okresu zatrudnienia w • rozumieniu przepisów ustawy emerytalnej z 14 grudnia 1982 roku, prowadzenie działalności duszpasterskiej wśród Polonii oraz przebywanie w misjach). Przełożeni domów zakonnych lub klasztorów poświadczają dodatkowo uprawnienia do świadczeń leczniczych.

Z chwilą otrzymania zawiadomienia ubezpieczony zostaje zobowiązany do opłacania składek w wysokości w nim określonej. Składki te Opłaca się w terminie do 10 dnia każdego miesiąca za miesiąc ubiegły. Można je także opłacić z góry, najwyżej jednak za okres od 1 kwietnia do 31 marca następnego roku. Wpłaty dokonuje się w urzędzie pocztowym przy pomocy blankietu książeczki opłat składek bądź przelewu z rachunku bankowego albo odpisu z książeczki oszczędnościowej PKO – na rachunek bankowy wskazany w zawiadomieniu. Płatnikami składek są duchowni diecezjalni; za członków zakonów są opłacane przez przełożonych domów zakonnych lub klasztorów.

Z obowiązku składkowego zwolnieni są członkowie zakonów kontemplacyjnych, których świadczenia pokrywane są ze środków pochodzących w całości z Funduszu Kościelnego.

Ustawa przewiduje także sytuacje, których zaistnienie powoduje zawieszenie powinności opłacania składek.

Nie uiszcza się ich w okresach działalności duszpasterskiej wśród Polonii oraz pobytu w misjach, a także w trakcie pobierania zasiłku chorobowego przez co najmniej 30 kolejnych dni. . Ustanie obowiązku składkowego następuje z końcem miesiąca kalendarzowego poprzedzającego miesiąc, w którym dokonano pierwszej wypłaty emerytury lub renty, albo gdy ustały warunki do ubezpieczenia społecznego określone ustawą.

Zaległe składki nie są ściągane w drodze egzekucji. Pobierane są jednak od nich odsetki, a dodatkową konsekwencją jest ograniczenie uprawnień do świadczeń. Nieopłacenie składek w terminie powoduje bowiem niezaliczenie do okresu ubezpieczenia okresu pozostawania duchownym przed 1 lipca 1989 roku (choć „ratio legis” tej szykany, przewidzianej w instrukcji Prezesa ZUS nr 6 z br., budzi wątpliwości w świetle przepisów o ubezpieczeniu społecznym duchownych), a także nienabycie prawa do świadczeń chorobowych i rodzinnych do czasu uiszczenia kwoty zaległości, w razie zalegania przez okres dłuższy aniżeli 3 miesiące. Gdy duchowny nabył prawo do emerytury lub renty, należne instytucji ubezpieczeniowej sumy potrąca się z wypłacanych świadczeń (podobnie przy rencie rodzinnej).

Mówiąc o składkach należy wspomnieć o jeszcze jednej istotnej konstrukcji. Ponieważ podstawa wymiaru składek ma bezpośredni wpływ na wysokość wypłacanych duchownemu świadczeń, ustawodawca przewidział możliwość podwyższania tej podstawy na wniosek ubezpieczonego. Maksymalny pułap, który może ona osiągnąć, to równowartość kwoty trzykrotnego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce uspołecznionej. Rozwiązanie to ma jednak charakter nieco ambiwalentny. Obok korzyści, jaką daje ubezpieczonemu (wyższe świadczenia), podwyższenie podstawy wymiaru składki powoduje zarazem znaczny wzrost jej wysokości. W takim wypadku składka dzielona jest na dwie części – kwotę podstawową i kwotę dodatkową liczoną od wartości przekroczenia ustawowego minimum podstawy składki. Ta dodatkowa jest zaś o przeszło 100% wyższa od stawki zasadniczej.

Skoro powiedzieliśmy już o bezpośrednim związku między podstawą wymiaru składek a wysokością świadczeń, przejdźmy teraz od obowiązków do korzyści, jakie duchownym przysługują z tytułu ubezpieczenia społecznego. W przeciwieństwie do nad wyraz skromnego zestawu świadczeń przewidzianych przepisami ustawy z 20 marca 1950 roku duchowni korzystają obecnie ze wszystkich rodzajów ubezpieczeń – chorobowego, rodzinnego, wypadkowego i emerytalno-rentowego. Postęp niewątpliwy, choć – jak wspomniałem – zakres świadczeń jest tu skromniejszy aniżeli w ubezpieczeniu pracowniczym (ale i obciążenia mniejsze).

Zacznijmy zatem od ubezpieczenia chorobowego. Duchownym, w razie niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, przysługują zarówno świadczenia w naturze – pomoc lecznicza, zaopatrzenie w leki, przedmioty ortopedyczne, protezy, środki opatrunkowe i pomocnicze (tak jak pracownikom), jak i świadczenia pieniężne – zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne (wszystkie te świadczenia należą się także członkom rodzin). Tu jedna ważna uwaga. Wprawdzie obowiązkowi, ubezpieczenia podlegają także duchowni przebywający za granicą, świadczenia z ubezpieczenia chorobowego przysługują im jednak jedynie w czasie pobytu w kraju. Zasiłek chorobowy w wysokości 100% kwoty podstawy wymiaru składek za miesiąc, w którym powstało doń prawo (a jeśli podstawa uległa podwyższeniu w ciągu . ostatnich 12 miesięcy poprzedzających tę datę, zasiłek oblicza się od przeciętnej wysokości tej podstawy z owych 12 miesięcy), przysługuje jedynie w razie niezdolności do pracy trwającej nieprzerwanie co najmniej 30 dni – od pierwszego dnia choroby, lecz dopiero z upływem tego okresu. Zasady tej nie stosuje się jedynie w przypadku niezdolności wywołanych wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową (co to znaczy, za chwilę). Zasiłek otrzymywać można, zasadniczo, przez okres 6 miesięcy. Po ich upływie, w razie trwającej niezdolności, przysługuje świadczenie rehabilitacyjne, które wypłacane jest przez 12 miesięcy. Jego wysokość jest jednak niższa i wynosi 75% podstawy wymiaru (chyba że niezdolność powstała w następstwie wypadku przy pracy bądź choroby zawodowej, kiedy to równa się takiej podstawie).spodarce uspołecznionej w roku poprzednim.

I wreszcie zasiłek pogrzebowy, świadczenie kończące ten, z braku miejsca, dość powierzchowny przegląd instytucji ubezpieczenia społecznego duchownych. Świadczenie to wypłacane jest temu, kto pokrył koszty pogrzebu: duchownemu, członkowi jego rodziny bądź instytucji diecezjalnej lub zakonnej. Przysługuje ono bowiem zarówno w razie śmierci ubezpieczonego, jak i członka jego rodziny. Wysokość zasiłku pogrzebowego stanowi równowartość dwumiesięcznego wynagrodzenia zmarłego duchownego lub miesięcznego, gdy zmarłym był członek rodziny. Jeżeli osoba duchowna nabyła prawo do emerytury lub renty, świadczenie to wynosi – odpowiednio – tyle, ile sześciokrotna kwota najniższej emerytury (w chwili śmierci ubezpieczonego) lub stanowi równowartość faktycznych kosztów pogrzebu. Globalna kwota świadczeń wypłacanych przez ZUS duchownym i członkom ich rodzin z tytułu ubezpieczenia społecznego porównywana jest następnie z wpływami z tytułu składek. W razie przekraczania przez wydatki kwoty wpływów (a wydaje się, że tak będzie w praktyce) różnica pokrywana będzie dopłatami z Funduszu Kościelnego.