3 / 1993

O stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej

WPROWADZENIE

W okresie II Rzeczypospolitej Kościół Ewangelicko-Reformowany z Konsystorzem w Warszawie należał do grupy związków wyznaniowych uznanych prawnie. Nie doszło jednak do uchwalenia ustawy regulującej stosunki między państwem a Kościołem. Po 1945 r. ustrojowa zasada rozdziału państwa sprowadzała się w praktyce do ingerowania przez administrację państwową w wewnętrzne sprawy ustroju i trybu funkcjonowania poszczególnych Kościołów. 0 tym wszystkim pisałem szczegółowo w artykule pt. Położenie prawne Kościoła Ewangelicko - Reformowanego w Polsce po roku 1918 („Jednota” 1992, nr 3 i 4).

Przyjęta w maju 1989 r. ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania określiła także pozycję prawną Kościołów i innych związków wyznaniowych. Jej przepisy stworzyły prawne możliwości występowania przez Kościoły i inne związki wyznaniowe z inicjatywą uregulowania położenia prawnego konkretnego Kościoła czy związku wyznaniowego w odrębnej ustawie. Dotychczas ustawy takie „posiadają” dwa Kościoły: rzymskokatolicki i prawosławny. W Sejmie znajduje się projekt ustawy 0 stosunkach pomiędzy państwem a Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w Rzeczypospolitej Polskiej. W Radzie Ministrów na przyjęcie czekają dwa projekty o stosunkach państwa z Kościołami: Ewangelicko- Metodystycznym i Ewangelicko-Reformowanym. Projekt ustawy o stosunkach pomiędzy państwem a Kościołem Ewangelicko-Reformowanym przyjęty został w końcu listopada ub. r. (prace zespołu kościelno-rządowego trwały niespełna dwa miesiące). Projekt ustawy (można mieć nadzieję, że w bieżącym roku ustawa zostanie uchwalona i zacznie obowiązywać) jest ważny z dwu powodów. Po pierwsze: obejmuje całokształt spraw związanych z działalnością Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce. Po drugie: całość tych spraw ureguluje uchwalona przez parlament ustawa, czyli akt prawny ustępujący w hierarchii aktów normatywnych jedynie ustawie zasadniczej, tj. Konstytucji państwa.

W tym miejscu uwaga ogólniejsza. Koncepcja ustawodawstwa wyznaniowego w Polsce nie jest do końca jasna. W przeszłości nie przywiązywano wagi do prawa wyznaniowego i zapewne dlatego nie powstały zadowalające propozycje rozwiązań ustawodawczych. Przede wszystkim nie przyjęto koncepcji (której zdecydowanym zwolennikiem pozostaję), żeby uregulować całokształt spraw wyznaniowych w jednej ustawie: konkretyzującej i wykonującej ogólne postanowienia Konstytucji. Mimo że za ustawę generalną można uznać ustawę z 17 maja 1989 r. O gwarancjach wolności sumienia i wyznania, to jednak u podstaw jej uchwalenia leżało założenie, że zostanie ona uzupełniona ustawami „indywidualnymi”. Między Konstytucję a przyszłe ustawy „indywidualne” została więc wprowadzona ustawa bez dokładnego określenia jej prawnego charakteru. Nie posiada ona cech swoistej lex generalis (prawa ogólnego), gdyż – obok postanowień ogólnych, rozwijających i konkretyzujących postanowienia Konstytucji – omawia różne aspekty sytuacji i działalności Kościołów i związków wyznaniowych. Dla przyznania tej ustawie charakteru nadrzędnego nad ustawami „indywidualnymi” konieczne byłoby wprowadzenie do systemu źródeł prawa w Polsce ustawy o takim charakterze, jaki np. we Francji posiadają tzw. ustawy organiczne.

Ustawodawstwo wyznaniowe w Polsce cechuje wielostopniowa struktura rozwiązań normatywnych. Składają się nań postanowienia Konstytucji, przepisy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz przepisy ustaw „indywidualnych” (w bliskiej przyszłości indywidualna ustawa 0 stosunku państwa do Kościoła katolickiego uzupełniona zostanie konkordatem zawartym pomiędzy rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Stolicą Apostolską). Do tego dochodzą rozporządzenia wykonawcze ministrów właściwych resortów oraz umowy rządu z Konferencją Episkopatu Kościoła Rzymskokatolickiego i z Polską Radą Ekumeniczną. Taka wielopoziomowa i nadmiernie rozbudowana struktura ustawodawstwa prowadzić musi do nadmiernej jurydyzacji stosunków i spraw wyznaniowych¹.

UWAGI O PROJEKCIE USTAWY

Projekt dzieli się na pięć rozdziałów. Pierwszy nosi tytuł „Przepisy ogólne” i, choć jest bardzo krótki (zaledwie dwa artykuły), posiada dla Kościoła znaczenie szczególne. Rozdział drugi określa osoby prawne Kościoła i ich organy. Dwa kolejne rozdziały zajmują się: trzeci – działalnością publiczną Kościoła, a czwarty – sprawami majątkowymi kościelnych osób prawnych. Rozdział piąty zawiera przepisy przejściowe i końcowe.

W trakcie prac nad projektem ustawy dążyliśmy do tego, by znalazły się w nim zapisy charakterystyczne dla Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce. Uznaliśmy, że nie jest konieczne bezkrytyczne powielanie dotychczas obowiązujących „indywidualnych” ustaw wyznaniowych. Może to oczywiście skłaniać posłów do pytań, dlaczego ustawy wyznaniowe różnią się między sobą i czy istnieje jakieś racjonalne wytłumaczenie tego stanu rzeczy. Brak rzetelnej wiedzy na temat Kościołów chrześcijańskich nierzymskokatolickich może – jak mamy prawo sądzić – niekiedy utrudniać posłom zrozumienie, z jakich powodów niektóre ustawy wyznaniowe muszą mieć szczególne unormowania. Wydaje się także pewne, że w tzw. ustawach partykularnych (czyli „indywidualnych”, a do takich zaliczam omawiany projekt) nie trzeba zapisywać wszystkiego, co jest już zawarte w ustawie O gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Np. sprawy podatkowe powinny generalnie zostać unormowane w ustawach podatkowych; sprawy dotyczące nauczania religii w szkołach publicznych – w ustawie o systemie edukacji narodowej itd.

Ustawa O stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko - Reformowanego określa całokształt stosunków pomiędzy państwem a Kościołem, dotyczy więc także sytuacji prawnej i majątkowej Kościoła (art. 1). We wszelkich sprawach nie uregulowanych ustawą mają zastosowanie przepisy powszechnie obowiązujące, czyli np. inne ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia wykonawcze. Jeżeli przepis powszechnie obowiązujący będzie sprzeczny z zasadami wynikającymi z omawianej ustawy, wtedy nie znajdzie zastosowania. Zmiany ustawy proponowane przez ustawodawcę wymagają uprzedniej opinii Konsystorza Kościoła. Podczas prac nad projektem zastanawialiśmy się nad możliwością przyjęcia formuły, zgodnie z którą wszelkie zmiany w ustawie wymagałyby każdorazowo uzgodnienia z Konsystorzem Kościoła. Jednak po dyskusji taką propozycję uzgodnień odrzucono, ponieważ ograniczałaby ona kompetencje parlamentu.

Zgodnie z projektem ustawy Kościół rządzi się Prawem wewnętrznym, swobodnie wykonując swoje funkcje i cele określone w tymże Prawie, uchwalanym przez Synod, co wynika z synodalno - prezbiterialnego ustroju Kościoła. Prawo wewnętrzne nie podlega zatwierdzeniu przez jakiekolwiek organa administracji państwowej (a tym bardziej samorządowej). Jednocześnie zmiana ustroju Kościoła będzie wymagała zmiany w art. 2 ustawy.

Osobowość prawną posiada zarówno Kościół jako całość, jak i poszczególne parafie (art. 3). Tworzenie przez Kościół nowych parafii oraz znoszenie albo przekształcanie już istniejących następuje w trybie przewidzianym w przepisach wewnętrznych Kościoła. Nowo utworzona parafia nabywa osobowość prawną z chwilą powiadomienia wojewody (właściwego ze względu na siedzibę parafii) przez Konsystorz. Wydawnictwa, zakłady charytatywno-opiekuńcze oraz gospodarcze, które nie mają osobowości prawnej, działają w ramach kościelnych osób prawnych, które je powołały (np. parafia może powołać własne wydawnictwo w postaci periodyku wydawanego nakładem parafii). Wymienione w ustawie i tworzone w przyszłości osoby prawne stanowią strukturę organizacyjną Kościoła, nie należy jednak wyciągać z tego wniosku, że osoba prawna z jej organem jest kategorią pierwotną, elementem tworzącym struktury Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Wniosek taki jest poprawny i uzasadniony w odniesieniu do Kościoła Rzymskokatolickiego (w myśl ustawy z 17 maja 1989 r. Kościół Rzymskokatolicki jako całość nie ma osobowości prawnej)².

Przedmiotem rozdziału trzeciego ustawy jest „Działalność publiczna Kościoła”. W kilku przepisach ujęto różne jej formy: a) kult publiczny, b) cmentarze, c) katecheza i konfesyjne nauczanie religii, d) działalność charytatywno-opiekuńcza, e) środki masowego przekazu, f) duszpasterstwo wojskowe i służba wojskowa osób duchownych, g) duszpasterstwo specjalne. Postanowienia tego rozdziału nie wyczerpują form działalności publicznej Kościoła – znajdują się one także w innych ustawach, np. w ustawie O gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Kolejny rozdział (IV) omawia sprawy majątkowe kościelnych osób prawnych. Kluczowy przepis postanawia, że „kościelnym osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania, zbywania mienia ruchomego, nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem” (art. 15).

Może się zdarzyć, że wskutek rozłamu i secesji części wyznawców powstanie spór dotyczący podziału majątku. Z reguły to grupa, która opuszcza Kościół (związek wyznaniowy), występuje z żądaniem podziału majątku i organa sądowe stają wówczas przed bardzo trudnym zadaniem, ze względu na brak wyraźnych przesłanek prawnych do rozstrzygania takich sporów. Dlatego w naszym projekcie ustawy znalazła się jednoznacznie sformułowana zasada, że w razie zniesienia kościelnej osoby prawnej jej majątek przechodzi na własność Kościoła jako całości (art. 16).

W ustawie postanawia się, że majątek i przychody kościelnych osób prawnych podlegają ogólnie obowiązującym przepisom podatkowym z wyjątkami zawartymi w samej ustawie. Przepisy ustawy potwierdzają w rozdziale czwartym zwolnienia oraz ulgi podatkowe i celne dla kościelnych osób prawnych. Dotyczy to zwłaszcza dochodów przeznaczonych na cele kultowe oraz na działalność charytatywną Kościoła. Kościelne osoby prawne mają prawo do zbierania ofiar na cele kościelne, działalność charytatywno-opiekuńczą, naukową, oświatową i wychowawczą (art. 21).

Specyficzny charakter mają, umieszczone w ostatnim rozdziale ustawy, „Przepisy przejściowe i końcowe”. Dotyczą one przede wszystkim regulacji spraw majątkowych o skutkach szczególnie ważnych z punktu widzenia własności Kościoła. Postanowienia rozdziału otwiera przepis, zgodnie z którym wymienione w jego postanowieniach kategorie nieruchomości lub ich części pozostające aktualnie we władaniu kościelnych osób prawnych stają się z mocy prawa ich własnością (art. 23).

Duże znaczenie mają przepisy stwarzające podstawę do roszczeń rewindykacyjnych Kościoła w odniesieniu do tych nieruchomości, które w okresie powojennym z różnych powodów zostały mu odebrane lub upaństwowione. Ustawa wymienia kategorie tych nieruchomości oraz określa tryb postępowania regulacyjnego, zmierzającego do przywrócenia własności (art. 24, ust. 2). Gdyby było to niemożliwe, wtedy kościelnej osobie prawnej przysługuje nieruchomość zamienna lub odszkodowanie według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości. Od tej ogólnie sformułowanej zasady przewidziano wyjątek: w odniesieniu do gruntów objętych dekretem z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy przedmiotem postępowania jest ustanowienie użytkowania wieczystego. Wnioski w sprawie rewindykacji utraconych wcześniej przez Kościół lub poszczególne kościelne osoby prawne nieruchomości lub ich części mogą być składane w terminie dwóch lat od dnia wejścia ustawy w życie. Uchwalenie ustawy O stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko - Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej zniesie obowiązywanie dekretu z 5 września 1947 r. w części dotyczącej naszego Kościoła.

Kościół Ewangelicko-Reformowany z chwilą uchwalenia ustawy uzyska prawa zagwarantowane w Konstytucji i umowach międzynarodowych parafowanych przez państwo polskie. Wprawdzie i dzisiaj korzysta on z wielu praw gwarantowanych przez ustawę O gwarancjach..., jednak fakt unormowania jego prawnej sytuacji przez tzw. ustawę partykularną będzie wydarzeniem o wielkim znaczeniu dla polskiego ewangelicyzmu.

Witold Brodziński