Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

Nr 8-9/2001

Nazwa i powstanie
W XVI w. posługiwano się słowem „reformowany” tylko sporadycznie. Za pomocą tego pojęcia chciano wówczas podkreślić, że jeden, niepodzielony i nieprzerwanie istniejący Kościół Jezusa Chrystusa wymaga stale odnowy: ecclesia reformata et semper reformanda. Poczynając od XVII w., zaczęto stosować nazwę „Kościół reformowany” w odniesieniu do drugiego – nieluterańskiego – nurtu Reformacji, który uzyskał prawne uznanie w wyniku pokoju westfalskiego (1648).
Interesujące nas pojęcie zadomowiło się przede wszystkim na kontynencie europejskim, podczas gdy w świecie anglosaskim Kościoły tej tradycji przyjęły nazwę „Kościoły prezbiteriańskie”, podkreślając w ten sposób, że ich specyfiką jest przede wszystkim ustrój kościelny. Innymi słowy, Kościoły te pragną zaakcentować, że przywiązują większą wagę do ustroju kościelnego niż do zasad doktrynalnych.
Ewangelicyzm reformowany, w przeciwieństwie do luteranizmu, rozwijał się równolegle w wielu ośrodkach, nigdy nie był też zdominowany przez osobę jednego reformatora. Pierwsze Kościoły tego typu wyłoniły się w wyniku działalności reformacyjnej prowadzonej w miastach Szwajcarii i południowych Niemiec. Pierwsze pokolenie reformatorów reprezentowali: Ulryk Zwingli (1484-1531) w Zurychu, Martin Bucer (1491-1551) w Strasburgu i Johannes Oekolampad (1482-1531) w Bazylei. Potem doszli do nich Polak Jan Łaski (1499-1560), który reformował Fryzję Wschodnią, Heinrich Bullinger (1504-1575), następca Zwingliego w Zurychu, a przede wszystkim Jan Kalwin (1509-1564), który uczynił z Genewy międzynarodowy ośrodek protestantyzmu. Jego „Institutio Christianae Religionis” (1536) zyskała światowy rozgłos jako pierwsza systematyczna prezentacja reformatorskiej doktryny. W Akademii Genewskiej studiowali teolodzy z wielu krajów europejskich, którzy szerzyli potem Reformację w swoich ojczyznach. Jednym z nich był reformator Szkocji John Knox (1505-1572).

Podstawy doktrynalne
W doktrynie reformowanej ogromną rolę odgrywa pierwsze przykazanie: „Nie będziesz miał bogów innych obok mnie”. Tylko Bóg jest Panem, a Jego chwała jest najważniejszym motywem wszelkiej refleksji i działania. Wyraża się to w słowach: soli Deo gloria. Teologia reformowana ostrzega przed próbami zacierania różnic między Stwórcą a stworzeniem. Przedstawiona tendencja znajduje odbicie w chrystologii, gdzie powiada się, że boska natura Jezusa Chrystusa istnieje i działa także poza (extra) Jego ludzką naturą; ta ostatnia jest poddana ograniczeniom przestrzennym i historycznym. Pogląd ten umożliwia wyjaśnienie tajemnicy obecności Chrystusa w Wieczerzy Pańskiej: podkreśla się Jego realną obecność, z tym że jest to obecność w Duchu Świętym.
Nauka o podwójnej predestynacji, wedle której Bóg przeznaczył jednych ku zbawieniu, drugich na potępienie, kształtowała przez wieki oblicze Kościołów reformowanych. Swoje centralne miejsce w doktrynie reformowanej straciła ona w czasach oświecenia, a najwybitniejszy teolog reformowany XX stulecia, Karol Barth (1886-1968), dokonał jej kompletnej reinterpretacji [zob. cytat na s. 8 - red.].
W łonie Kościołów reformowanych powstało około 60 ksiąg wyznaniowych, lecz większość z nich miała zawsze charakter lokalny. Możliwa jest weryfikacja ich treści, gdyż wiele sformułowań powstałych w określonej sytuacji historycznej nie przystaje do czasów współczesnych. Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce przyjmuje „Katechizm heidelberski”1 (1563) i „Konfesję sandomierską” (1570). Ta ostatnia nie jest dziełem oryginalnym, lecz adaptacją do polskich warunków „II Konfesji helweckiej” Bullingera.
Kościoły reformowane wyprowadzają swą katolickość z akceptacji starokościelnych wyznań wiary. Katolickość ta jest zarazem zobowiązaniem do ekumenicznej postawy. Nauczają, że Kościół Chrystusowy nie mieści się w ramach takiej czy innej denominacji chrześcijańskiej, ale jego granice biegną ponad granicami Kościołów wyznaniowych. Chrystus, jako Głowa i Pan Kościoła, jest gwarantem jego jedności. Jest On wszechmocny i wszechobecny mocą Ducha Świętego, nie potrzebuje więc na ziemi widzialnego następcy. Różnice między Kościołami są uprawnionymi przejawami jednego prawdziwego Kościoła Chrystusowego.

Formy ustrojowo-organizacyjne
W Kościołach reformowanych obowiązuje do dziś, z pewnymi modyfikacjami, opracowany przez Kalwina model kierowania wspólnotą lokalną. Wszyscy wierzący, zgodnie z zasadą powszechnego kapłaństwa, mają udział w trojakim urzędzie proroka, króla i kapłana, złączonym w osobie Jezusa Chrystusa. Zasada ta konkretyzuje się w powoływaniu przez zbór następujących urzędów: sługi Słowa (duchownego), prezbitera (starszego) i diakona. Żaden urząd nie może zdominować drugiego, wszystkie razem tworzą wspólne kierownictwo wspólnoty lokalnej jako kolegium kościelne lub prezbiterium. Każdy zbór, czyli wspólnota lokalna, jest Kościołem w pełnym tego słowa znaczeniu.
Wspólnoty lokalne łączą się w synod, który zajmuje się regulowaniem wspólnych spraw. Zasiadają w nim reprezentanci różnych funkcji kościelnych – duchowni i świeccy. Prezbiterialno-synodalny ustrój kościelny jest manifestacją łączności duchowej między poszczególnymi wspólnotami lokalnymi. Jako model dzielenia odpowiedzialności, wywarł on wpływ na współczesną demokrację, zwłaszcza w Ameryce Północnej, gdzie instytucje kościelne ukonstytuowały się wcześniej niż państwowe. Forma organizacyjna Kościołów reformowanych umożliwiła im zachowanie niezależności i wolności od wpływów władzy państwowej. Jest to szczególnie ważne tam, gdzie Kościoły te są Kościołami mniejszościowymi lub żyją w środowisku niechrześcijańskim.
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP, podobnie jak znakomita większość Kościołów tej tradycji, ma ustrój synodalno-prezbiterialny. Oznacza to, że wszystkie sprawy ogólnokościelne leżą w gestii synodu – zgromadzenia wybieralnych świeckich i duchownych przedstawicieli wszystkich zborów i diaspory, zbierającego się raz do roku. Synod stanowi naczelny organ ustawodawczy i rozstrzygający w Kościele, natomiast organem wykonawczym i administracyjnym jest 5-osobowy konsystorz (rada prezbiterów, czyli starszych), wybierany przez synod na trzyletnią kadencję. Na szczeblu podstawowym – zborowym – odpowiednio funkcje te sprawują: ogólne zgromadzenie członków zboru i kolegium kościelne. Taki ustrój umożliwia udział ogółu wyznawców we wszystkich organach Kościoła, które powoływane są drogą wyborów, oraz pozwala na szeroką autonomię poszczególnych zborów. Pewne stanowiska zastrzeżone są dla osób świeckich. Dotyczy to: prezesa synodu, prezesa konsystorza, prezesa kolegium kościelnego i przewodniczącego ogólnego zgromadzenia członków zboru. Duchowni mają takie same prawa i obowiązki jak świeccy. Są oni sobie równi, a jeden z nich, wybierany przez synod na 10-letnią kadencję, pełni funkcję biskupa (dawniej superintendenta).

Rozmieszczenie i liczebność
Z danych opublikowanych w 1998 r. wynikało, że na świecie żyło ok. 75 mln ewangelików reformowanych. Tylko co czwarty członek tej tradycji kościelnej mieszka dziś na kontynencie europejskim, mniej więcej tyle samo ewangelików reformowanych zamieszkuje Amerykę Północną. Z roku na rok wzrasta liczba wyznawców w Azji i Afryce, natomiast na starym kontynencie ulega ona zmniejszeniu, głównie wskutek postępującej sekularyzacji.
Największe skupiska ewangelików reformowanych w Europie znajdują się w Holandii (4,3 mln), Szwajcarii (2,8 mln), Szkocji, Niemczech i na Węgrzech (po ok. 2 mln). Kościoły średniej wielkości spotykamy we Francji (ok. 400 tys. wiernych), Irlandii (340 tys.), Czechach (270 tys.) i Anglii (130 tys.).
Charakter niewielkiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce (ok. 3 tys. członków, 8 parafii, 9 duchownych) kształtowały trzy nurty: rodzimy – polski, emigrantów z krajów Europy Zachodniej i czeskobraterski. Ten ostatni wpływa do dzisiaj na oblicze Kościoła.
W Ameryce Północnej, wskutek imigracji z Europy, powstało wiele Kościołów reformowanych. Najważniejsze z nich to: Kościół prezbiteriański w USA (3 mln członków), Kościół Reformowany w Ameryce (350 tys.) i Kościół Prezbiteriański Kanady (165 tys.). W Ameryce Łacińskiej największym skupiskiem reformowanych jest Brazylia (ok. 500 tys. członków) i Meksyk (ok. 400 tys.).
W Azji Kościoły reformowane występują najliczniej w Indonezji (ok. 8 mln) i Korei Południowej (2 mln). W Australii prezbiterianie, kongregacjonaliści i metodyści utworzyli Kościół unijny (1,1 mln członków), w Nowej Zelandii liczącą się społecznością religijną jest Kościół Prezbiteriański (350 tys.).
W krajach afrykańskich Kościoły reformowane reprezentowane są szczególnie dobrze w Republice Południowej Afryki (ogółem 4,5 mln). Większe skupiska reformowanych występują jeszcze na Madagaskarze (1,5 mln), w Kenii (500 tys.), Malawi (400 tys.), Egipcie (250 tys.).

Światowy Alians Kościołów Reformowanych
Jest najstarszym światowym związkiem wyznaniowym, istniejącym od 1875 r. Został założony podczas spotkania w Londynie przedstawicieli 21 Kościołów. W 1877 r. odbyło się w Edynburgu jego pierwsze Zgromadzenie Generalne. W pierwszym okresie istnienia Alians zrzeszał przede wszystkim Kościoły tradycji prezbiteriańskiej z Wielkiej Brytanii i Ameryki Północnej. Po drugiej wojnie światowej przyłączyła się do niego większość Kościołów reformowanych Europy oraz duża liczba Kościołów z Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej i obszaru Pacyfiku.
Na Zgromadzeniu Generalnym w Nairobi (1970) doszło do zjednoczenia Aliansu z istniejącą od 1891 r. Międzynarodową Radą Kongregacjonalną. Cechą charakterystyczną kongregacjonalistów jest przywiązywanie dużego znaczenia do niezależności i samodzielności każdej wspólnoty lokalnej. Pod względem doktrynalnym reprezentują natomiast zbliżone poglądy do Kościołów tradycji reformowanej i prezbiteriańskiej.
Członkiem Aliansu może zostać każdy Kościół, „którego postawa w sprawach wiary i ewangelizacji jest generalnie zgodna z historycznymi, reformowanymi wyznaniami wiary i który uznaje, że tradycja reformowana jest biblijnym, ewangelickim, doktrynalnym etosem, a nie ciasną, monopolistyczną definicją wiary i ustroju kościelnego” (art. 2 Statutu). Jako rodzina Kościołów reformowanych, Alians chce wspierać wspólnotę przez informację, wymianę i pomoc wzajemną oraz ułatwić swoim członkom dzielenie się wspólnym dziedzictwem reformowanym w społeczności ekumenicznej.
Według stanu z 2000 r. Alians zrzeszał 215 Kościołów w 106 krajach. Z liczby tej 57 Kościołów znajdowało się w Azji, 56 w Afryce, 40 w Europie, 25 w Ameryce Łacińskiej, 14 na wyspach Pacyfiku, 11 w Ameryce Północnej, 8 na Wyspach Karaibskich i 4 na Bliskim Wschodzie.

Zaangażowanie ekumeniczne
Kościoły reformowane były od samego początku w szczególny sposób predysponowane do odegrania znaczącej roli w dążeniach ekumenicznych. Szczególną nośność ekumeniczną miał reformowany pogląd, że każdy Kościół jest partykularnym przejawem jednego powszechnego Kościoła Jezusa Chrystusa, a każda lokalna wspólnota wiary wnosi wkład do życia całości. „Katechizm heidelberski” traktuje z dużą powściągliwością różnice dogmatyczne, jakie wyłoniły się między poszczególnymi nurtami Reformacji. Tak więc otwarta postawa wobec innych wyznań oraz daleko idąca powściągliwość w ocenie zasad dogmatycznych głoszonych przez innych – od samego początku uczyniły z członków Kościołów reformowanych aktywnych współpracowników we wszystkich nurtach ruchu ekumenicznego.
Nie ma obszaru pracy ruchu ekumenicznego i Światowej Rady Kościołów, gdzie swojego wkładu nie wnieśliby przedstawiciele Kościołów reformowanych. Pionierami ruchu ekumenicznego byli: John Baillie (1886-1960) ze Szkocji, Alfons Koechlin (1885-1965) ze Szwajcarii oraz Marc Boegner (1881-1970) i Susanne de Dietrich (1891-1981) z Francji. Do integracji misji z ruchem ekumenicznym przyczynił się John A. Mackay (1889-1983) z USA. W działalności ewangelizacyjnej i ruchu świeckim zasłużyli się szczególnie dwaj Holendrzy – Johannes Hoekendijk (1912-1975) i Hendrik Kraemer (1888-1965). Ten ostatni był dyrek­torem Instytutu Ekumenicznego ŚRK w Bossey k. Genewy. Do rozwoju dialogu teologicznego w ramach kierunku „Wiara i Ustrój Kościoła” przyczynili się szczególnie: Wilhelm Niesel (1903-1988) z Niemiec, Roger Mehl (1912-1997) z Francji, Hendrikus Berkhof (1914-1995) z Holandii i Lukas Vischer (ur. 1926) ze Szwajcarii. Reformowanymi byli też dwaj pierwsi sekretarze generalni Światowej Rady Kościołów: Willem A. Visser't Hooft (1900-1985) z Holandii i Eugene Carson Blake (1906-1985) z USA. Przechodząc na nasz rodzimy grunt, należy wspomnieć, że Polską Radą Ekumeniczną kierowali dwaj kolejni biskupi Kościoła Ewangelicko-Reformowanego: Jan Niewieczerzał (w latach 1960-1974) i Zdzisław Tranda (w latach 1990-1993).
Światowy Alians Kościołów Reformowanych był od początku nastawiony na rozwój współpracy misyjnej między Kościołami reformowanymi i sprzyjanie tworzeniu unii kościelnych w obrębie młodych Kościołów. III Zgromadzenie Generalne Aliansu, które odbyło się pod koniec XIX stulecia, podjęło decyzję w sprawie niemieszania się w wewnętrzne sprawy Kościołów członkowskich. Była to jedna z podstawowych decyzji ekumenicznej współpracy Kościołów, zasada obowiązująca dziś powszechnie w całym ruchu ekumenicznym. Już w pierwszym okresie istnienia Aliansu zajęto się też innymi ważnymi dziedzinami współpracy, jak pomoc międzykościelna i wspólna działalność misyjna. Również pod tym względem wyprzedzono pracę charakterystyczną potem dla głów­nych nurtów ruchu ekumenicznego.
Utworzona w 1948 r. Światowa Rada Kościołów spotkała się z natychmiastowym pełnym poparciem ze strony Aliansu. Jeszcze w tym samym roku sekreta­riat generalny Aliansu przeniesiono z Edynburga do Genewy, gdzie znajduje się siedziba ŚRK. W uzasadnieniu stwierdzono, że chodzi o ustanowienie ściślejszego kontaktu z wydziałami i działaczami Rady.
Podczas XIX Zgromadzenia Generalnego, które odbyło się w 1964 r. we Frankfurcie n. Menem, stwierdzono, że Światowy Alians Kościołów Reformowanych ma w dalszym ciągu współpracować ze Światową Radą Kościołów i nie czynić oddzielnie nic, co można czynić razem. W myśl tej zasady, od momentu powstania ŚRK Alians unikał zawsze organizowania własnego programu pomocy międzykościelnej. Pomoc dla Kościołów członkowskich jest kierowana do odpowiednich organów Rady.
Dla historii Kościołów reformowanych, prezbiteriańskich i kongregacjonalnych zawsze charakterystyczna była ich otwarta postawa wobec unii kościelnych. Alians od samego początku starał się sprzyjać tworzeniu unii między Kościołami w Azji, Afryce i Ameryce Południowej. Zasadzie tej pozostał wierny do dzisiaj, z tym że obecnie zachęca do łączenia się także Kościoły w Europie i Ameryce Północnej. Komitet Wykonawczy Aliansu, na posiedzeniu w 1951 r. w Bazylei, wydał następujące oświadczenie:
„Jeśli wielkie rodziny wyznaniowe, wśród nich Kościoły reformowane, dają priorytet konfesjonalizmowi, a ze swych światowych związków czynią cel sam w sobie, to zdradzają Jezusa Chrystusa. Jeśli jednak przez podkreślenie konfesji pragną wzbogacić wspólne dziedzictwo ewangelickie, i to się im uda, to wówczas spełnią zamiar jedynego Pana Kościoła i staną się prawdziwymi narzędziami Ducha Świętego”.
W podobnym duchu wypowiedziało się XVII Zgromadzenie Generalne w Princeton, w 1954 r., które m.in. stwierdziło: „Jako Kościoły reformowane i prezbiteriańskie poświadczamy wobec innych chrześcijan, że uznajemy urząd duchowny, sakramenty i członkostwo wszystkich Kościołów, które zgodnie z Biblią wyznają Jezusa Chrystusa jako Pana i Zbawiciela. Zapraszamy członków tych Kościołów do Stołu naszego wspólnego Pana. (...) Nie możemy zwiastować Ewangelii pojednania, nie udowadniając przy Stole Pana, że jesteśmy wzajemnie ze sobą pojednani. Przeto chętnie wejdziemy w bezpośrednie rozmowy z chrześcijanami z innych Kościołów i z ufnością oczekujemy momentu, kiedy wszyscy szczerzy chrześcijanie będą witani serdecznie przy wspólnym Stole”.
Od roku 1925 Kościoły prezbiteriańskie, reformowane i kongregacjonalne zawarły około stu unii. Często są to unie w obrębie tej samej lub zbliżonej tradycji. Dochodzi wówczas do połączenia dwóch Kościołów prezbiteriańskich działających w tym samym kraju (np. w 1965 r. w USA) względnie Kościoła prezbiteriańskiego z kongregacjonalnym (np. w 1972 r. w Anglii i Walii). Jednakże w wielu przypadkach prezbiterianie i kongregacjonaliści zawierają unię z większą liczbą Kościołów, wśród których są takie wyznania, jak metodyści, baptyści, a nawet anglikanie (klasycznymi przykładami są tutaj: Kościół Indii Południowych, powstały w 1947 r., i Kościół Indii Północnych, powołany do życia w 1970 r.). Dla wielu Kościołów unijnych charakterystyczne jest również to, że nie zadowalają się osiągniętym zjednoczeniem, lecz podejmują rozmowy na ten temat z innymi Kościołami.

Dialog teologiczny
Kościoły reformowane, za pośrednictwem Aliansu, prowadzą od drugiej połowy lat 60. ubiegłego wieku dialog teologiczny na płaszczyźnie światowej z reprezentantami następujących tradycji wyznaniowych: katolicyzmu rzymskiego, prawosławia, chrześcijaństwa orientalnego, anglikanizmu, luteranizmu, metodyzmu, mennonityzmu, baptyzmu, uczniów Chrystusa, adwentyzmu i pentekostalizmu. W niektórych przypadkach uzyskano godną uwagi zbieżność poglądów na wiele istotnych kwestii, w innych – zdołano wyjaśnić wiele nieporozumień w stosunkach wzajemnych.

Karol Karski
[Profesor teologii, prorektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej. Ukazała się jego książka „Protestanci i ekumenizm. Wkład spadkobierców Reformacji w dzieło jedności”, Warszawa 2001. Pełna wersja powyższego artykułu, zatytułowanego pierwotnie „Kościoły reformowane w dialogu” i zawierającego również przegląd dotychczasowych osiągnięć w dialogu międzykonfesyjnym – w „Studiach i Dokumentach Ekumenicznych” nr 2 (46), 2000, s. 9-27. Znaleźć go można także na internetowej stronie „SiDE”,

__________
1 Pisze o nim A. Aduszkiewicz na s. 34-35 (red.).