NR 8-9 / 2000
Nurt mistycyzmu arabsko-muzułmańskiego zwany sufizmem pojawił się w początkach istnienia cywilizacji islamu. Z biegiem czasu stał się odrębną dziedziną wiedzy religijnej, z której wyłoniło się kilka przynajmniej szkół.
Tradycja podaje, że już w VI w. w otoczeniu Proroka Mahometa działali pierwsi asceci i mistycy - sufi. Nazwa "sufizm" (arab. tasawwuf ) wywodzi się od włosiennicy (suf ), jaką nosili wierni.
Początkowo powołania do życia w ascezie i odosobnieniu miały charakter indywidualny. W miarę upływu czasu pojawiali się mistycy żyjący pod wspólnym dachem w pomieszczeniach zwanych chanka lub ribat, przypominających chrześcijańskie klasztory, mimo że islamowi obca jest tradycja życia monastycznego. Kilka wieków później ukształtowały się bractwa mistyczne, tarika, czerpiące swoją nazwę od nazwiska założyciela, pełniącego jednocześnie rolę ich duchowego mistrza - murszida.
Sufizm był i jest poszukiwaniem pewnej drogi życia, która zbliża człowieka do Boga dzięki miłości, jaką odczuwa on wobec Najwyższego. W VII i VIII w. filozoficzna koncepcja miłości nie była jeszcze znana na gruncie islamu. Wydaje się, że najważniejszą rolę w jej kształtowaniu zarówno w tekstach filozoficznych, jak i w późniejszej muzułmańskiej literaturze mistycznej odegrała tzw. Teologia Arystotelesa (przekład arabski - 840 r.), która była w rzeczywistości parafrazą Ennead Plotyna, choć odnosiła się także do głównych założeń filozofii Platona i Arystotelesa, uwzględniając ponadto niektóre wątki filozofii Wschodu.
Cały tekst Teologii jest w istocie rozprawą o duchu, duszy i Stwórcy, którego wszakże autor nie nazywa Bogiem. W przeciwieństwie do Plotyna autor Teologii mówi, że Stwórca jest światłem, które ciągle oświeca ducha, i dlatego ten ostatni nigdy nie zanika. Jednocześnie Stwórca ujawnia rzeczy, które były w Nim ukryte. Gdyby tego nie czynił, nie pojawiłoby się Piękno. Działanie Stwórcy poprzez ujawnianie się jest niczym innym jak objawianiem Jego siły. Z treści Teologii wynika, że objawianie się Boga lub, inaczej, Jego działanie stwórcze jest koniecznością. Duch został stworzony z Jednego, który zawiera w sobie wszystkie rzeczy. Zarówno duch, jak i dusza, tudzież wszystkie istoty duchowe wychodzą z tej pierwszej przyczyny bez jakiegokolwiek pośrednictwa. W myśl tej tradycji duch odczuwa tęsknotę, która w postaci tchnienia prowadzi go w dół, bo nie może podążać w górę, gdzie znajduje się światło Stwórcy. Duch podąża w dół aż do osiągnięcia poziomu duszy, którą przenika, i tutaj się zatrzymuje.