Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

 NR 2/2017, ss. 14–17

500 lat reformacji

spoleczneJubileusz 500 lat reformacji to nie tylko okazja, by podjąć refleksję nad takimi fundamentami ewangelickiej tożsamości, jak zasada sola scriptura, ale także zastanowić się nad aktualnymi wyzwaniami, które stoją nie tylko przed Kościołami. Chodzi tutaj o przestrzeń publiczną, wyzwania, jakie w niej spotykają także Kościoły, i pytanie o to, jak powinny się one angażować na rzecz rozwiązywania takich problemów. Pozostając w kręgu refleksji Światowej Federacji Luterańskiej (ŚFL), by odpowiedzieć na te pytania należy sięgnąć do kolejnego dokumentu studyjnego przygotowanego w ramach jej prac z myślą o jubileuszu roku 2017 – „Kościół w przestrzeni publicznej”.

Zgodnie z tradycją Federacji, w przygotowaniu tego dokumentu brała udział grupa przedstawicieli Kościołów ze wszystkich regionów geograficznych organizacji. Należy także odnotować, że poza praktycznymi wysiłkami na rzecz kwestii ważkich w przestrzeni publicznej, o których będzie jeszcze mowa, zagadnienie zaangażowania organizacji religijnych w przestrzeni publicznej było przedmiotem także dialogu międzyreligijnego, jaki ŚFL prowadzi z partnerami muzułmańskimi i buddyjskimi.

Pozytywny i negatywny potencjał religii

Dokument „Kościół w przestrzeni publicznej” ma za zadanie przedstawić wizję luterańskiego zaangażowania w przestrzeni publicznej. Otwierające go wprowadzenie wskazuje, że w dzisiejszych czasach dyskurs o roli religii na nowo nabiera znaczenia dla debaty o kwestiach społecznych. Coraz pilniejsze staje się pytanie o społeczną rolę religii, nie tylko od strony teoretycznej, ale też od strony faktycznej oceny zaangażowania publicznego liderów religijnych, a także roli religii w powiązaniu z takimi zagadnieniami jak polityka, ekonomia, kultura (w tym media), nauka, ale także przemoc. Wynika to z historycznych doświadczeń, w których religia ukazywała zarówno swój pozytywny potencjał krytyczny, który pozwalał odkrywać mechanizmy społecznie szkodliwe i działać na rzecz ich zmiany, jak i potencjał negatywny, w którym religia stawała się kolejnym narzędziem ucisku i destrukcji w sferze publicznej. Mając na uwadze tę ambiwalencję autorzy dokumentu podkreślają, że wspólnoty religijne powinny być czynnymi uczestnikami debaty o ich roli w przestrzeni publicznej.

Jednocześnie we wprowadzeniu wyraźnie zaznaczono, że punktem wyjścia dla chrześcijańskiego zaangażowania w świecie jest Boża miłość do świata. Zaangażowanie chrześcijan w przestrzeni publicznej stanowi naśladowanie Bożego oddania światu, jakie ukazane zostało we wcieleniu i dziele Jezusa Chrystusa. Dzięki niemu Kościoły i chrześcijanie doświadczają uwalniającej mocy Ewangelii, która uzdalnia ich do zaangażowania także w sprawy publiczne. Jest to forma przełożenia wiary na praktykę życia. Jej wzorce widać już w okresie reformacji, gdy ważnymi aspektami jej wittenberskiego nurtu było systemowe zaangażowanie na rzecz likwidacji biedy poprzez organizację wspólnych kas pomocowych, czy też starania na rzecz promowania i organizacji powszechnej edukacji. Podkreślono, że z luterańskiej perspektywy ważną rolę w tym kontekście odgrywa troska o odpowiedzialne i sprawiedliwe rządy, a także, że do tożsamości ŚFL należy aktywność w Słowie i czynie. Przypomniano przy tym, że jednym z zasadniczych powodów powołania Federacji była konieczność koordynacji pomocy dla przesiedleńców w Europie po piekle drugiej wojny światowej.

W rozważaniach wstępnych wskazano także na uwarunkowania procesu zaangażowania w sferze publicznej (sytuacja prawna, liczebność Kościoła, zakres współpracy z czynnikami decyzyjnymi w społeczeństwie) oraz na fakt, że pytanie o zaangażowanie publiczne w dużej mierze jest pytaniem o komunikację – zarówno tę religijną (zwiastowanie, modlitwa itd.), jak i świecką. Podsumowując rozważania wstępne podkreślono, że aktywność chrześcijan w sferze publicznej rozpościera się pomiędzy wskazaniami z Księgi Jeremiasza 29,7, w której prorok nakazuje Izraelitom dbać o pomyślność miasta, do którego zostali wygnani, bo to będzie warunkować ich pomyślność, a wskazaniami apostoła Pawła, który w Liście do Rzymian 12,2 przestrzega przed upodabnianiem się do tego świata.

Sprawiedliwe miejsce dla wszystkich

Pierwsza z zasadniczych części dokumentu próbuje zdefiniować przestrzeń publiczną i wskazać o jaką jej postać ubiegają się Kościoły luterańskie. Jej zasadnicze przesłanie streszcza się w haśle: „Przestrzeń publiczna jako sprawiedliwe miejsce dla wszystkich”. Z jednej strony dokument proponuje wizję przestrzeni publicznej, którą cechuje równy dostęp do dóbr i procesów politycznych, która jest bezpieczna dla wszystkich, szczególnie słabszych, uczestników toczącego się w niej dyskursu. Taka przestrzeń publiczna winna też zawierać mechanizmy, które pozwalają na uczestnictwo w sposób znaczący wszystkim grupom społecznym. Należy przy tym pamiętać, że w zglobalizowanym świecie nie ma się już więcej do czynienia z jednolitą przestrzenią publiczną, jest ona raczej zespołem różnych przestrzeni publicznych, w których różne grupy wchodzą ze sobą w interakcje. Stąd ogromna waga stylu i jakości komunikacji publicznej.

Ta pozytywna wizja zostaje jednak skonfrontowana z rzeczywistością, w której niejednokrotnie jednostki i grupy są poddane różnorodnej dyskryminacji, od pozbawienia zasobów, przez pozbawienie dostępu do miejsc publicznych (np. poprzez nieprzystosowanie ich dla potrzeb osób niepełnosprawnych), rasizm, mechanizmy dyskryminacji ze względu na przynależność kastową, agresję i nietolerancję motywowane religijnie czy stosunkiem do orientacji seksualnej, po wypaczone medialnie obrazy dyskryminowanych grup czy medialną promocję nastawienia na konsumpcję lub nierealnych ideałów piękna. Ta dynamika manipulacji, wyzysku i dominacji jest blisko związana z dążeniem pewnych grup do dominacji za pomocą środków politycznych, ekonomicznych, kulturowych czy religijnych. Stąd też warunkiem wstępnym sprawiedliwej przestrzeni publicznej jest utrzymanie jej inkluzyjnego i interaktywnego charakteru.

Trzeba przy tym pamiętać, że w dzisiejszym świecie granice między tym, co publiczne, a tym, co prywatne, są płynne, a na ich kształtowanie wpływa wiele czynników mających wpływ na nasze podstawowe życiowe potrzeby, takie jak jedzenie czy schronienie, ale też poczucie bezpieczeństwa, na przykład w obliczu choroby. Radzenie sobie z wyzwaniami w sferze publicznej komplikuje także fakt, że często są to sprawy tak kompleksowe, że wymagają szerokiej współpracy na wielu poziomach społeczeństwa, od jednostek, przez różnorodne organizacje, aż po poziom rządów. W tym kontekście swoje znaczenie mają też uwarunkowania powiązane z przypisanymi kobietom i mężczyznom rolami płciowymi (gender roles).

Z perspektywy Kościołów należy także pamiętać, że one same stanowią przestrzeń publiczną, zarówno jako znaki w tkance miejskiej i wiejskiej ze względu na swoją architektoniczną charakterystyczność, jak i przez to, że dają one swoim członkom przestrzeń do spotkań, które niejednokrotnie przekraczają bariery społeczne. Podkreślono także, że społeczne zaangażowanie Kościołów jest kwestią ich wiarygodności w wypełnianiu powierzonej im Bożej misji (por. Ewangelia Mateusza 5,13–16).

Regiment duchowy i świecki

Druga z głównych części dokumentu skupia się na teologicznych podstawach zaangażowania publicznego właściwych dla luterańskiej tradycji. Sięga do wizji powołania człowieka w chrzcie, które jest aktem bezwarunkowej Bożej łaski włączającym człowieka we wspólnotę. Chrzest niesie w sobie także przesłanie o tym, że wszystkim – jako stworzeniom Bożym – przyznana jest równa godność. To doświadczenie Bożego uwolnienia, idąc tropem pisma Marcina Lutra „O wolności chrześcijanina”, stanowi punkt wyjścia do oddania się w służbę bliźniemu.

Przypomniane zostało, że równość doświadczenia chrztu i wynikające z niego powszechne kapłaństwo ochrzczonych niesie w sobie zobowiązanie dla wszystkich członków Kościoła, by uczestniczyli czynnie w misji składania świadectwa przez Kościół, która ma miejsce także w przestrzeni publicznej. Wyposażeniem na tę drogę jest nie tylko chrzest, ale też wzmacniający wspólnotę dar Wieczerzy Pańskiej. Te dary umacniają Kościół w jego misji, która nie ogranicza się jedynie do głoszenia Słowa, ale jest holistycznym zaangażowaniem obejmującym całą rzeczywistość. W debacie ŚFL już jakiś czas temu podkreślono zarówno to, że misja zwiastowania Słowa Bożego zakłada zaangażowanie na rzecz potrzeb adresatów nie tylko w wymiarze duchowym, ale także w wymiarze cielesnym czy społecznym, jak i to, że diakonijne zaangażowanie nie może być redukowane wyłącznie do pracy charytatywnej, ale winno nieść ze sobą profetyczny namysł nad rzeczywistością, który, gdy to konieczne, będzie prowadził do krytyki zastanych stosunków społecznych, jak to widzimy niejednokrotnie u starotestamentowych proroków.

Kolejnym zagadnieniem podjętym w części drugiej jest klasyczny element luterańskiej teologii, a więc rozróżnienia dwóch królestw. Na wstępie wskazano na zmianę terminologii w nowszych opracowaniach tematu na naukę o dwóch regimentach. Termin „regiment” lepiej bowiem oddaje fakt, że w Lutrowej koncepcji chodziło o dwa różne sposoby, w jakie Bóg włada światem. Regiment duchowy to ten, w którego centrum leży doświadczenie usprawiedliwienia. Zaś regiment świecki koncentruje się na zapewnieniu światu pokoju i sprawiedliwości. Właściwym dziełem Boga jest oczywiście zbawienie przynależne regimentowi duchowemu, jednak ze względu na grzeszność konieczna jest także troska o regiment świecki. W tym ostatnim swoją rolę odgrywa prawo, a także aparat jego egzekwowania. Podkreślono, że myśl reformacji wittenberskiej wyraźnie rozdzielała środki, którymi należy posługiwać się w obu regimentach. O ile w świeckim należy do nich prawo i przymus, to w duchowym jest to jedynie Słowo. Wskazano także na przykłady, takie jak stosunek do anabaptystów i Żydów, w których przedstawiciele reformacji wittenberskiej nie stosowali się do tych pryncypiów, ukazując jednocześnie procesy pojednania, w jakich względem Żydów i anabaptystów bierze udział ŚFL.

Następnie dokument ukazuje, że właściwe rozróżnianie obu regimentów nie zawsze było stosowane. Doktrynę tę traktowano jako usprawiedliwienie dla braku zaangażowania społecznego Kościoła, który jako prawdziwie duchowy miał się trzymać tylko regimentu duchowego. Przypomniano przy tym, że oba regimenty są wyrazem Bożego zarządzania światem, w którym swój udział ma Kościół, zatem powinien być on też aktywny w regimencie świeckim właściwymi do tego środkami. Co więcej, rozróżnienie dwóch regimentów daje Kościołowi możliwość współpracy w sferze publicznej z partnerami, którzy nie podzielają jego religijnych przekonań, bez konieczności przymuszania ich do zmiany stanowiska. Rozróżnienie to ma także potencjał diagnostyczny, który chroni przez polityzacją religii i „religizacją polityki”. Uzupełnieniem rozróżnienia między dwoma regimentami jest rozróżnienie funkcji Zakonu na teologiczną, w której demaskuje on grzech, i polityczną, w której jego celem jest zachowanie porządku społecznego w grzesznym świecie. Podkreślono przy tym towarzyszącą już Lutrowi świadomość zagrożeń, jakie płyną z niesprawiedliwych rządów, a także to, że procesy decyzyjne wewnątrz Kościoła mogą stanowić (pozytywny bądź negatywny!) wzór dla procesów decyzyjnych w społeczeństwie. Istotna w tym kontekście jest także waga procesów komunikacyjnych z partnerami pozakościelnymi w zaangażowaniu publicznym. W tym ostatnim szczególną rolę odgrywa język praw człowieka jako wspólny punkt wyjścia do mierzenia się z globalnymi zagrożeniami.

Zaangażowanie Kościołów i ŚFL

Część trzecia dokumentu skupia się na charakterystyce zaangażowania Kościołów luterańskich w sferze publicznej, odwołując się do Pawłowej triady wiary, nadziei i miłości (1. List do Koryntian 13,13). W odniesieniu do wiary przypomniana została prawda o tym, że każdy wierzący to zarówno grzesznik, jak i usprawiedliwiony. Ani Kościoły, ani ich członkowie nie mogą o tym zapominać i powinni rezygnować z roszczenia do reprezentowania nadrzędnych pozycji w dyskusji społecznej. Zamiast tego należy raczej kłaść nacisk na pracę teologiczną, by Kościół był gotów złożyć swoje świadectwo oraz by było ono wiarygodne i przekonujące, a przede wszystkim zakorzenione w kontakcie ze Słowem Bożym. Nadzieję skojarzono z cierpliwością i wytrwałością, podkreślając konieczność spokoju i odpowiedzialności w publicznym świadectwie, a także bazowe dlań przekonanie, że to Bóg troszczy się o przyjście swojego Królestwa. Ostatnia z triady miłość ujęta została w odniesieniu do solidarności i działań na rzecz wzmocnienia słabszych, przypominając, że doświadczenie usprawiedliwienia to uwolnienie do służby bliźniemu, która wymaga solidarności ze słabszymi i wykluczonymi. Konieczny jest przy tym dialog i współpraca z tymi, którym pragnie się pomóc, a także gotowość do samokrytycznej oceny zaangażowania Kościołów w struktury sił politycznych i kulturowych w społeczeństwie. Wagę ma także lokalny wymiar wszelkich działań w sferze publicznej, prowadzonych na poziomie poszczególnych zborów.

Część czwarta i ostatnia (dokument uzupełnia jeszcze krótkie podsumowanie w formie „ABC zaangażowania publicznego”) przedstawia najpierw pięć przykładów obszarów zaangażowania publicznego ŚFL na przestrzeni jej już siedemdziesięcioletniej historii. Chodzi o zaangażowanie na rzecz: uchodźców, pokonania wykluczenia społecznego, sprawiedliwości płci (gender), sprawiedliwości klimatycznej oraz pokojowych relacji międzyreligijnych. Te przykłady nie tylko obrazują istniejącą praktykę działań ŚFL w przestrzeni publicznej, ale też stanowią punkt wyjścia dla ukazania trzech zasadniczych aspektów praktycznych takiego zaangażowania. Najbardziej widoczny jest aspekt praktyk, do którego należą konkretne działania, obejmujące także takie aktywności religijne, jak np. modlitwa czy post, które pozwalają zaangażować się na rzecz danej kwestii w przestrzeni publicznej. Temu bezpośredniemu obszarowi zaangażowania towarzyszą jednak dwa kolejne, nie mniej ważne, choć nie tak widoczne aspekty. Pierwszym z nich są idee kulturowe, religijne, duchowe, które dostarczają podstaw dla zaangażowania publicznego, definiując sposoby myślenia, przekonania, czy wartości, motywując i wyznaczając kierunek działań praktycznych. Drugim zaś są struktury, a więc różnorodne zewnętrzne względem Kościoła wymiary prawne, polityczne itp., które definiują, w jakim zakresie i w jaki sposób może być realizowana aktywność publiczna Kościoła. Wszystkie te trzy aspekty muszą być brane pod uwagę w pracy na rzecz zasadniczego celu, jakim jest przestrzeń publiczna rozumiana jako sprawiedliwe miejsce dla wszystkich.

*

W kolejnym numerze JEDNOTY na przykładzie „Wyznania z Akry” przyjrzymy się, jak na wyzwania w przestrzeni publicznej reaguje Światowa Wspólnota Kościołów Reformowanych.

* * * * *

Jerzy Sojka – doktor teologii ewangelickiej, adiunkt w Katedrze Teologii Systematycznej w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie

 

Kosciol, Biblia i zaangazowanie publiczne. Swiatowa Federacja Luteranska wobec jubileuszu 500 lat reformacjiDokumenty studyjne Światowej Federacji Luterańskiej omawiane w tym artykule, jak też w tekście Jerzego Sojki opublikowanym w JEDNOCIE nr 1/2017 zostały wydane w języku polskim w tomie: „Kościół, Biblia i zaangażowanie publiczne. Światowa Federacja Luterańska wobec jubileuszu 500 lat reformacji”, Wydawnictwo Warto, Dzięgielów 2017