Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

NR 9-10 / 2007

Wstęp

Przeciętny Polak mało wie o Kurlandii. Niektórzy być może przypominają sobie, że od połowy XVI wieku była ona lennem Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zaś niewiele osób wie, że był to kraj protestancki. W doskonałej skądinąd pracy J. Szturca Ewangelicy w Polsce. Słownik Biograficzny XVI-XX wieku, nie znalazł się, niestety, żaden biogram jej dziewięciu władców. A szkoda, bo panujące tam rodziny Kettlerów i Bironów miały wpływ na rozwój protestantyzmu nie tylko w Kurlandii, ale także na Śląsku oraz w Afryce i na Karaibach. O tym właśnie traktuje ten artykuł.

Kettlerowie

Gdy w 1525 roku książę Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm i sekularyzował państwo krzyżackie w Prusach, nie objęło to północnych rubieży jego państwa, czyli terenów dzisiejszej Łotwy i Estonii. Tamtejszy Zakon Kawalerów Mieczowych zachował odrębność jeszcze przez prawie pół wieku, jednak balansowanie pomiędzy Danią, Rosją, Szwecją i Polską, a także rozwój reformacji w tym kościelnym państwie okazały się dla niego zabójcze. W 1561 roku ówczesny mistrz zakonu Gottard von Kettler (1517-1587), z urodzenia Westafalczyk, złożył hołd królowi Zygmuntowi II Augustowi. W zamian za sekularyzację dóbr zakonu otrzymał w udzielne władanie Kurlandię (południe dzisiejszej Łotwy). Polska i Litwa dostały zaś we wspólne władanie Inflanty i Estonię. Podobnie jak pół wieku wcześniej Albrecht Hohenzollern, książę Gottard przyjął luteranizm. Pod jego energiczną administracją Kurlandia, ze stolicą w Mitawie, zaczęła się rozwijać. W kraju, gdzie chłopi byli Łotyszami, a szlachta i mieszczanie w większości Niemcami, wprowadzanie luteranizmu przebiegało dość sprawnie i wkrótce kraj stał się całkowicie luterański. W miejsce dawnego biskupa Rygi powołano okręgowych superintendentów, którzy nadzorowali podległe im duchowieństwo.

Luterański charakter dworu książęcego umocniły małżeństwa: Gottard poślubił księżniczkę Annę meklemburską (1533-1602). Następnie ich dwaj synowie zawarli związki z luterankami: Fryderyk Kettler (1569-1642) poślubił księżniczkę Elżbietą Wołgojską z Pomorza (1580-1649), a Wilhelm (1574-1640) księżniczkę pruską Zofię z Hohenzollernów (1582-1649). Nieco mniej szczęścia miał Gottard ze swoimi zięciami. Najstarsza córka Elżbieta (zm. 1601) wyszła za mąż za luterańskiego księcia cieszyńskiego Adama Wacława (1574-1618) z dynastii Piastów, który w 1610 roku przeszedł na katolicyzm i rozpoczął rekatolicyzację swoich włości. Siostra Elżbiety, Anna z Kettlerów (1567-1618) w 1586 roku poślubiła katolika księcia Albrechta Radziwiłła (1558-1592), który kilka lat po ślubie do zmiany wyznania przekonał swoją małżonkę i stała się ona od tej pory gorliwą katoliczką.

Po śmierci księcia Gottarda Kurlandię objęli jego dwaj synowie, którzy podzielili się księstwem. W 1616 roku, na skutek nacisków kurlandzkiej szlachty popartej przez króla Zygmunta III Wazę, abdykować musiał książę Wilhelm i odtąd całą Kurlandią władał jego brat Fryderyk, aż do śmierci. Przy okazji ustąpienia Wilhelma, król Polski wymusił na Stanach Kurlandii wolność wyznania dla katolików oraz zgodę na otwarcie pierwszego kościoła katolickiego w księstwie. W tym samym czasie osiedliło się tam sporo imigrantów z Niderlandów i Niemiec, z których większość miała rozwinąć przemysł stoczniowy i metalurgiczny księstwa. Część z nich była wyznania reformowanego, ale luterańskie Stany Kurlandii odmawiały im prawa do wolności kultu. Sytuacja zmieniła się, gdy po bezpotomnej śmierci księcia Fryderyka księstwo objął jego bratanek i największy władca Kurlandii, książę Jakub Kettler (1610-1682). Ukończył uniwersytety w Rostoku i w Lipsku, po czym udał się w podróż po Europie Zachodniej, zwłaszcza po Holandii. Zafascynowany jej rozwojem gospodarczym, postanowił w miarę możliwości wziąć z tego państwa przykład. W związku z tym w swoim księstwie reformowanym pozwalał osiedlać się Szkotom, hugenotom oraz Holendrom. W 1645 roku poślubił w Królewcu kalwinistkę, elektorównę brandenburską Luizę Charlottę Hohenzollern (1617-1676). Od tego czasu nabożeństwa reformowane odbywały na zamku w Mitawie, a pastorem parafii był kapelan księżnej. Para książęca miała pięciu synów i trzy córki.

Dzięki polityce księcia Jakuba Kettlera, Kurlandia, a także pośrednio i Polska, posiadały przez krótki czas kolonie w Afryce i Ameryce Południowej. Książę był zafascynowany Holandią oraz Anglią i uważał, że kluczem ich sukcesu było posiadanie kolonii zamorskich. Dzięki wybudowanej przez siebie flocie, już w 1637 roku wysłał na karaibską wyspę Tobago 212 kolonistów (głównie Holendrów), ale ta próba nie udała się i kolonię opuszczono dwa lata później. Kolejne próby podejmowano w 1639 i 1642 roku. Dopiero w 1654 roku do brzegów Tobago dobił kurlandzki statek „Das Wappen der Herzogin von Kurland” („Herb księżnej Kurlandii”) razem z siedemdziesięcioma rodzinami osadników oraz 160 żołnierzami. Willem Mollens, holenderski kapitan w służbie księcia, nazwał wyspę Nową Kurlandią, po czym wzniósł fort Jakub i objął wyspę w posiadanie dla Kurlandii. Stolicą kolonii miało być miasto Jakobstown (nazwane na cześć władcy). Również i inne miejsca otrzymały nazwy kojarzone z Kurlandią: Zatoka Kurlandzka, Nowa Mitawa itd. Choć większość kolonistów stanowili osadnicy z Holandii, przeważnie ewangelicy reformowani, to wzniesiony w 1655 roku kościół otrzymał luterańskiego duchownego. W 1657 roku na wyspę dotarła kolejna grupa 120 osadników. W Nowej Kurlandii uprawiano trzcinę cukrową oraz tytoń, korzystając oczywiście z pomocy niewolników. By zapewnić ich stałe źródło, w 1651 roku Kurlandczycy założyli fort St. James u ujścia rzeki Gambii w Afryce, gdzie kupowano niewolników i transportowano ich do Nowej Kurlandii. Nowa Kurlandia rozwijała się dość pomyślnie, choć znajdująca się na drugim końcu wyspy kolonia holenderska była dużo liczniejsza.

Kazimierz Bem

Kettlerowie i Bironowie, czyli zapomniani protestanccy lennicy Polski - pełny tekst

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl