Fot. Bogusław Arminajtis
Na fotografii: Stary cmentarz ewangelicki w Lublinie
NR 8-9 / 2004
Dziś Lublin słynie przede wszystkim z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego czy prawosławnej diecezji, ale nadal na każdym kroku znaleĽć można ślady po dawnej świetności ewangelików reformowanych w tym mieście.
W XVII wieku, w wyniku gwałtownych działań kontrreformacji protestanci zostali w większości wyrugowani z oficjalnego życia miasta, a ośrodkiem życia religijnego dla ewangelików reformowanych i augsburskich stały się podlubelskie Piaski Wielkie. Konsensus królewski na budowę kościoła ewangelicko-augsburskiego w Lublinie w 1784 roku pozwolił odrodzić się zborowi także w samym mieście. Kalwiński ród szlachecki Suchodolskich podarował luteranom grunt pod budowę kościoła w Lublinie, ale ewangelicy reformowani pozostali w Piaskach. W połowie XIX wieku nabywca majątku Suchodolskich zniszczył dawny kościół luterański i cmentarz ewangelicki w Piaskach. Ostatecznie w 1849 roku zlikwidowano parafię ewangelicko-reformowaną w Piaskach, a dzwon przekazano do luterańskiego kościoła św. Trójcy w Lublinie. Jeszcze w latach 1902 i 1903 Synod ewangelicko-reformowany zobowiązywał Konsystorz do zabezpieczenia ruin kościoła i cmentarza ewangelicko-reformowanego w Piaskach.
W 1852 roku ewangelicy reformowani stworzyli w Lublinie samodzielną parafię, której duszpasterzem był ks. Hejntze - ewangelicki kapelan wojsk carskich w Puławach. W 1861 roku lubelską parafię ewangelicko-reformowaną przekształcono w filiał parafii warszawskiej. Jego administratorem był w latach 1861-1906 ks. August Diehl - superintendent generalny Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Królestwie Polskim, a po nim kolejni superintendenci z Warszawy: Fryderyk Jelen (1851-1910), Władysław Semadeni (1865-1930) i Stefan Skierski (1873-1948). Ewangelicy reformowani korzystali z gościny parafii ewangelicko-augsburskiej. Nabożeństwa reformowane odprawiano cztery razy do roku właśnie w luterańskim kościele św. Trójcy, a przez pozostały okres reformowani brali czynny udział w życiu parafii ewangelicko-augsburskiej. W tamtym okresie proboszczami parafii luterańskiej byli kolejno: ks. Karol Józef Jonscher (w latach 1838-1884), ks. superintendent Edmund Herman Schultz (w latach 1884-1888) oraz ks. dr Aleksander Schoeneich (w latach 1888-1939) - superintendent diecezji lubelskiej, znany z działalności patriotycznej. W Lublinie ewangelicy mogli cieszyć się posiadaniem kościoła, domu parafialnego i szkoły, domu pastora, szpitala oraz dwóch cmentarzy: starego - przykościelnego oraz nowego, który założony został w XIX wieku. W ten sposób reformowani i luteranie znów dzielili się tymi samymi nieruchomościami, ale tym razem już w samym Lublinie. Materialnym śladem tego współistnienia jest tablica poświęcona pamięci ks. superintendenta Augusta Diehla, wmurowana w kościele ewangelicko-augsburskim w Lublinie.
W XIX wieku ewangelicy stanowili 1-3% mieszkańców miasta, zaś społeczność reformowana jedną dziesiątą tej liczby. ZnaleĽć w niej było można osoby najbardziej znamienite, głównie największych przedsiębiorców. Początkowo najszerzej znani byli Szkoci: Jan Douglas i Andrzej Kedslie, którzy założyli pierwszy w Lublinie zakład produkujący maszyny rolnicze, oraz przedsiębiorczy bracia Dawid i Douglas Baird. W 1854 roku w mieście mieszkało dwanaście rodzin wyznania ewangelicko-reformowanego, liczących w sumie dwadzieścia siedem osób. Były to m.in. rodziny gubernatora Stanisława Mackiewicza, księgarza Stanisława Arcta, kupca Leopolda Knolla, cukiernika Andrzeja Semadeniego oraz - najbardziej zasłużona dla miasta - przemysłowca Karola Rudolfa Vettera. Spis wiernych Kościoła ewangelicko-reformowanego z 1881 roku wskazuje, że do lubelskiego zboru należało 77 osób, z których większość mieszkała w samym Lublinie, ale część także w Zamościu i Puławach oraz w swoich majątkach ziemskich. Do filiału należały m.in. rodziny Arctów, Olgiattich, Semadenich, Mackiewiczów, Wannowskich, Poradowskich, Vetterów, Gerliczów, Goniewskich, Tosiów oraz Stryjeńskich. Do lubelskiego filiału należeli także Maurycy Bogusław Woyde (1791--1877) oraz jego żona Celestyna z Labesiusów (1799-1872), którzy razem z rodziną przenieśli się do Puław w 1849 roku.
Gubernator Stanisław Mackiewicz (1796-1879) pochodził ze starej reformowanej rodziny szlacheckiej. Od 1817 roku był urzędnikiem administracji Królestwa Polskiego. W latach 1842--1849 pełnił urząd naczelnika Zarządu Okręgu Naukowego Warszawskiego. Następnie od 1849 roku pełnił obowiązki cywilnego gubernatora płockiego, a w latach 1851-1856 - lubelskiego. W 1856 roku został mianowany w końcu gubernatorem lubelskim, pozostając nim do roku 1861. Znany ze swojego zaangażowania na rzecz potrzebujących, przez 8 lat był prezesem Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności.
Ewangelicy reformowani w Lublinie w XIX i XX w. - pełny tekst