7/1991

POZNAJ KSIĘGĘ KSIĄG

Co nam opowiadali ojcowie nasi, opowiemy przyszłemu pokoleniu
(Ps.78:3-4)

czyli JAK POWSTAWAŁA BIBLIA HEBRAJSKA

7/1991

Na samym początku chrześcijaństwa jedyną świętą księgą Kościoła był Stary Testament, czyli święte żydowskie księgi Przymierza, napisane przed narodzeniem Jezusa Chrystusa. Pisma Nowego Testamentu dopiero powstawały.

Zbiór ksiąg uznanych za natchnione nazywamy Biblią lub Pismem Świętym. Słowo biblia przyszło do nas z języka greckiego przez łacinę. Greckie wyrażenie ta biblia, oznaczające księgi, przejęła łacina i zastosowała jako rzeczownik rodzaju żeńskiego w liczbie pojedynczej – księga. Biblia zawiera pierwotnie niezależnie od siebie powstające i niezależnie od siebie przekazywane pojedyncze pisma. Dopiero w późniejszym stadium zebrano te teksty i przekazywano z pokolenia na pokolenie już nie pojedynczo, lecz razem. Jeśli chodzi o starotestamentowe pisma, proces ten dokonał się ok. IV w. przed Chr., a nowotestamentowe – do przełomu I i II w. Pojedyncze teksty różnego autorstwa spisywane były w różnym czasie i w różnych językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Odzwierciedlają one różne epoki historyczne i różne kultury. Stary Testament jest jakby lustrzanym odbiciem dokonującej się w okresie przedchrześcijańskim historii zbawienia.

Księgi Biblii hebrajskiej są wtórne w stosunku do historii ludu wybranego. Fakty historyczne znajdowały swoje echo najpierw w ustnych przekazach, później zaś w postaci księgi, która je opisywała, przy czym obecny, znany nam zapis, wcale nie jest tożsamy z wersją pierwotną. Trzeba bowiem wiedzieć, że prawie żadna z ksiąg Starego Testamentu ani nie została napisana „ciurkiem”, od początku do końca, ani przez jednego człowieka. Na przykład, najogólniejsze wspomnienia o Abrahamie stanowiły zaczątki literatury hebrajskiej. Zanim jednak zostały one spisane, przekazywano je przez całe wieki jako religijne opowieści ludu, które powstawały przy sanktuariach. Cały ten materiał, przekazywany z pokolenia na pokolenie i po wielokroć opowiadany, przybierał często postać związaną z inną sytuacją narodu wybranego. Wiele tekstów biblijnych potwierdza ten ustny sposób przekazu (zob. np. „Będziesz opowiadał swojemu synowi...” - II Mojż.13:8; V Mojż. 6:7a; Ps.78:3-4). Określone zdarzenia z czasem spisywano wraz z ich interpretacją, a zapiski takie przechowywano w sanktuariach. Z biegiem czasu zapis pierwotny ulegał różnym redakcjom podczas wielokrotnego przepisywania – rozrastał się, dodawano zdania komentujące, wyjaśniające, włączano inne przekazy (tradycje), niekiedy zaś przepracowywano cały tekst w duchu jakiejś późniejszej teologii. Przy przepisywaniu zdarzały się też pomyłki. W taki sposób księgi te pisano przez setki lat, wciąż uzupełniano i przepracowywano. Wielu ludzi („opowiadaczy”, redaktorów, kopistów) zaangażowanych było w powstanie dzisiejszej formy każdej z ksiąg. A mimo to, cała Biblia uwidocznia jeden Boży plan, którego kulminacją jest dla chrześcijan śmierć i wywyższenie Jezusa Chrystusa.

Znany dziś zbiór ksiąg świętych powstawał powoli. Czy można ten proces bliżej określić?

Niewątpliwie pierwszym zbiorem ksiąg Biblii hebrajskiej było Prawo, czyli dzisiejszy Pięcioksiąg. Stary Testament opisuje je jako „Prawo Pańskie” lub „Prawo Mojżeszowe”. Już w V w. przed Chrystusem Prawo uważano za pisma święte.

Z czasem obok Prawa pojawił się drugi zbiór – Pisma Proroków, który zapewne uformował się pod koniec III w. przed Chrystusem. Według żydowskiego podziału obejmuje on dwie grupy: prorocy pierwsi, czyli księgi Jozuego, Sędziów, I i II Samuela, I i II Królewska; prorocy późniejsi, zwani też pisarzami, czyli Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel, oraz 12 proroków mniejszych: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz.

Trzeci zbiór, najpóźniej uformowany i nazwany Pismami, zawiera: Psalmy, Przypowieści oraz księgę Hioba – czyli tzw. Pisma Wielkie – oraz Pięć Megilot, czyli pięć zwojów: Pieśń nad Pieśniami, Rut, Treny (Lamentacje), Eklezjasty (Koheleta), Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza, Kaznodziei Salomona oraz I i II Kronik.

Kolejnym etapem powstawania Biblii hebrajskiej było zebranie trzech wymienionych zbiorów w jedną całość i ustalenie tzw. kanonu. Towarzyszyły temu kontrowersje dotyczące siedmiu ksiąg¹: Tobiasza, Judyty, Barucha (wraz z Listem Jeremiasza, czyli Bar.1-6), I i II Machabejskiej, Syracha oraz Mądrości. Początkowo zaliczano je do kanonu ksiąg świętych, później zaś, najprawdopodobniej po roku 70, usunięto z kanonu. Ciekawe, że księgi te albo zostały napisane po grecku (II Mchb., Mdr.), albo też zachowały się jedynie w tym języku. Usunięcie ich z kanonu nastąpiło prawdopodobnie za sprawą faryzeuszy, którzy po 70 r. przejęli w Izraelu rząd dusz i dokonali ponownego przeglądu ksiąg. Mogło to być spowodowane ich wyczuleniem na punkcie wierności Prawu Mojżeszowemu, a także postawą obronną, jaką przyjęli wobec rozwijającego się chrześcijaństwa i mnożącej się literatury apokryficznej. Oficjalne określenie kanonu żydowskiego (do którego nie weszły księgi deuterokanoniczne) nastąpiło ok. 90 r. po Chrystusie, już po synodzie w Jabne, gdzie po zburzeniu Jerozolimy powstała słynna szkoła rabinacka. Jednakże Żydzi żyjący w diasporze, zwłaszcza aleksandryjskiej, w dalszym ciągu uważali odrzucone księgi za święte.

Chrześcijanie przejęli od Żydów kanon ksiąg Starego Testamentu wraz z wątpliwościami, jakie były z nim związane. W tradycji chrześcijańskiej określenie kanonu całej Biblii nastąpiło znacznie później, niż miało to miejsce z kanonem żydowskim.

Rzymscy katolicy nazywają te księgi deuterokanonicznymi (czyli wtórnokanonicznymi) i uważają je za kanoniczne, protestanci natomiast określają je jako apokryfy i nie włączają ich do kanonu Starego Testamentu.