Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

NR 3/2019, s. 16–19

Ulryk Zwingli - portret autorstwa Hansa Aspera (fot. Winterthur Kunstmuseum)Działalność Ulryka Zwingliego kojarzy się nieodmiennie z reformacją w Zurychu. Jednocześnie trzeba pamiętać, że wpływy jego myśli za jego życia nie ograniczały się do miasta nad Limmatem. W horyzoncie jego zainteresowań była cała ówczesna Konfederacja Szwajcarska.

Zwingli urodził się w Wildhaus leżącym w Toggenburg, a więc na terytorium podległym opactwu w Sankt Gallen. W czasach szkolnych i studenckich poznał Berno i Bazyleę. Swoją kościelną posługę rozpoczął w Glarus, stolicy kantonu o tej samej nazwie, a kontynuował w opactwie Einsiedeln w kantonie Schwyz. Stamtąd został w 1519 r. powołany do Zurychu.

Kontekst powołania do Zurychu

Zaproszenie Zwingliego do Zurychu wynikało nie tylko z jego sławy jako kaznodziei, ale także z jego określonych poglądów na sprawy ogólnoszwajcarskie. Zurych w 1519 r. był w Konfederacji Szwajcarskiej postrzegany jako jeden z kantonów najbardziej przyjaznych papiestwu, co równoznaczne było z tendencjami antyfrancuskimi. Zwingli przybył do miasta jako przeciwnik „wiecznego pokoju” z Francją, jaki Konfederacja podpisała po klęsce swoich wojsk pod Marignano. Przyszły reformator, świadek tamtej klęski, był wrogiem układów z Francuzami i wspierał wpływy papieskie w Konfederacji. Został za to nagrodzony w 1515 r. stałym uposażeniem wypłacanym przez Rzym. Sympatie propapieskie kosztowały go posadę w Glarus, gdzie po Marignano do głosu zaczęła dochodzić partia profrancuska. Dlatego Zwingli przeniósł się w 1516 r. do Einsiedeln.

Drugim z jego poglądów na sprawy ogólnoszwajcarskie, ważnym dla objęcia posady w Zurychu, był jego sprzeciw wobec służby Szwajcarów jako najemników poza granicami kraju. Znał ją z pierwszej ręki, gdyż w czasie pobytu w Glarus dwukrotnie był kapelanem kontyngentu tego kantonu, który brał udział w wojnach włoskich. Szwajcarzy byli najemnikami obu stron tego konfliktu, nieraz stawali w walce naprzeciw siebie. W czasie swojej służby kapelana Zwingli był w 1515 r. naocznym świadkiem klęski wojsk szwajcarskich pod Marignano zadanej z ręki wojsk francuskich. Bitwa ta zapisała się w historii jako obalenie mitu niezwyciężoności oddziałów szwajcarskich w wojnach włoskich. Faktycznie wojska Konfederacji poniosły w niej ogromne straty, szacowane na ok. 10 tys. ludzi, co stanowiło połowę ich stanu osobowego.

Już zatem w Glarus Zwingli zaczął formułować argumenty przeciw udziałowi Szwajcarów jako najemników w obcych wojnach. Znamy je z pisma „Boża zachęta dla Szwajcarów” z maja 1522 r. Wzywał w nim współziomków do powrotu na drogę pokoju i niezależności, która pozostaje nie tylko w zgodzie ze Słowem Bożym, ale i starą tradycją Konfederacji. Podkreślał, że Bożemu zakazowi mordowania sprzeciwia się także zarabianie na niesieniu śmierci i zniszczenia w obcej służbie. Zarzucał również szwajcarskiej oligarchii, że wspierała ten proceder mając na uwadze tylko własne, wąsko pojęte interesy, nie zaś dobro całej wspólnoty. Wykorzystywała więc biedę i chęć przygód młodych Szwajcarów, żeby wysyłać ich, by zabijali i rabowali za granicą.

Dysputy zuryskie i sieć kontaktów

Wraz z reformacyjną przemianą Zwingli porzucił swoje sympatie propapieskie, czego dowodem była rezygnacja z przyznanego mu uposażenia wypłacanego przez Rzym w 1520 r. Nie porzucił jednak zainteresowania sprawami ogólnoszwajcarskimi, a do wysiłków na rzecz wyplenienia służby najemnej (które w Zurychu odniosły sukces już w 1522 r., kiedy władze wydały zakaz udziału w niej obywateli kantonu) doszły wysiłki na rzecz rozkrzewienia reformacji w Konfederacji. Pierwsze kroki zostały w tym kierunku uczynione podczas dwóch zuryskich dysput w 1523 r. (zob. JEDNOTA nr 4/2018). W pierwszej z nich nie wzięły co prawda udziału oficjalne delegacje innych kantonów, ale wśród jej uczestników znalazł się Sebastian Meyer (1465–1545) z Berna. Był on tam znany jako obrońca reformacyjnych poglądów, a na swoją obecność w Zurychu uzyskał oficjalną zgodę władz miejskich. W czasie II dysputy zuryskiej oficjalną delegację przysłała Szafuza, a będący w jej składzie Sebastian Hofmeister (1496–1533) przewodził nawet obradom. Innym współprzewodniczącym był Joachim Vadian z Sankt Gallen.

Hofmeister, franciszkanin i doktor teologii, pozostawał w listownym kontakcie z Zwinglim już od 1520 r. i był kluczową osobą na wczesnym etapie wysiłków na rzecz wprowadzenia reformacji w Szafuzie. Takie osobiste kontakty były jednym z podstawowych narzędzi Zwingliego do rozpowszechniania reformacji w innych kantonach Szwajcarii. Innym przykładem podobnych relacji był kolejny współprzewodniczący obradom w czasie II dysputy zuryskiej – humanista Joachim Watt, zwany Vadianem (1484–1551). Pochodził z Sankt Gallen, a jego znajomość z Zwinglim sięgała jeszcze czasów aktywności tego ostatniego w kręgach szwajcarskich humanistów podczas służby w Glarus. Vadian od 1519 r. był lekarzem miejskim w rodzinnym Sankt Gallen, zaś jego późniejszy wybór na jednego z trzech burmistrzów w 1525 r. przyczynił się znacząco do wprowadzenia reformacji w mieście. Także inne kantony, które wprowadziły w Szwajcarii reformację, miały swoich reformatorów, którzy pozostawali w bliskich, nieraz przyjacielskich kontaktach z Zwinglim. Na przykład w Bazylei był nim Johannes Oekolampad (1482–1531), który wspierał Zwingliego zarówno w jego wysiłkach na scenie ogólnoszwajcarskiej, jak również w jego sporach teologicznych o Wieczerzę Pańską z Marcinem Lutrem (zob. JEDNOTA nr 2/2019). W Bernie taką osobą był Berchtold Haller (1492–1536).

Proreformacyjne wpływy Zwingli starał się ugruntowywać nie tylko za pomocą osobistych i korespondencyjnych kontaktów, ale również poprzez swoje pisma. Dobrym przykładem było wydane drukiem w marcu 1524 r. kazanie o powinnościach ewangelickiego księdza, noszące tytuł „Pasterz” (Hirt), które za sprawą Vadiana Zwingli dedykował Jakobowi Schurtannerowi (zm. ok 1526), kaznodziei reformacyjnemu w Appenzell.

Reakcje na zmiany w Zurychu i dysputa w Baden

Na wydarzenia w Zurychu z lat 1522–1523 (złamanie postu, I dysputa zuryska) szybko zareagowały tzw. kantony leśne albo wewnętrzne (Lucerna, Uri, Schwyz, Unterwalden i Zug), do których szybko dołączyły Fryburg i Solura. Zaczęły one stosować regulacje prawne analogiczne do antyluterskiego edyktu wormackiego (m.in. zakaz rozpowszechniania reformacyjnych pism), by zniszczyć „zwingliańskie kacerstwo”. Tuż przed I dysputą zuryską w Lucernie spalono portret Zwingliego. Kantony wierne Rzymowi dbały także o to, by na terenach współrządzonych z Zurychem nie wprowadzono reformacyjnych zmian.

W 1524 r. na sejmie związkowym w Baden, w obecności cesarskiego sekretarza (kantony Konfederacji Szwajcarskiej formalnie przynależały do Rzeszy niemieckiej), kantony wierne Rzymowi podjęły dalsze kroki w celu ugruntowania sojuszu antyreformacyjnego. Obecność wysłannika cesarza zapewniała koordynację z działaniami antyreformacyjnymi na terenie Rzeszy. Jednocześnie Zurych nie przestawał wspierać działań proreformacyjnych na terytoriach, na których dzielił się władzą z kantonami pozostającymi wiernymi Rzymowi. Rozpowszechnianie się tam reformacyjnych poglądów prowadziło do napięć i konfliktów. Jednym z przykładów tego było spalenie klasztoru Ittingen w Turgowii, na terenie, który znajdował się pod wspólnym zarządem siedmiu kantonów: wspomnianych kantonów leśnych oraz Zurychu i Glarus. Zamieszki, które doprowadziły do spalenia klasztoru, były skutkiem m.in. aresztowania sprzyjającego reformacji proboszcza Hansa Öchslina.

Teologiczne wsparcie kantony wierne Rzymowi znalazły w osobie Johannesa Ecka (1486–1543), który już w 1519 r. wziął udział w dyspucie lipskiej z Marcinem Lutrem i był jednym z wiodących przeciwników reformacji. Już w 1524 r. zadeklarował on gotowość stanięcia w szranki w debacie z Zwinglim. Najpierw na przeszkodzie takiej dysputy stał problem jej warunków. Zwingli domagał się, by na wzór dysput zuryskich jedynym sędzią było Pismo Święte (tak jak to deklarował we wstępie do „67 artykułów” przygotowanych na I dysputę zuryską), zaś Eck optował za osądem przez grono fachowców. Te spory, a także niepokoje analogiczne do wojny chłopskiej w Rzeszy spowodowały odłożenie projektu dysputy do jesieni 1525 r.

W toczonych negocjacjach ustalono, że do dysputy dojdzie na sejmie związkowym w Baden w 1526 r. Zurych wyrażał wątpliwości co do bezpieczeństwa Zwingliego, gdyż w Baden zamieszkiwała większość wierna Rzymowi. Postulowano zmianę miejsca na, zdaniem Zurychu, bardziej neutralne Berno bądź Konstancję. Sam Zwingli zaś podważał kompetencje sejmu związkowego co do oceny kwestii wiary. Stała za tym realistyczna kalkulacja polityczna, z której wynikało, że jego poglądy nie zdobędą większości w tym gremium. Bezpośrednim powodem nieobecności Zwingliego w Baden stało się wydarzenie, które miało miejsce w Meersburgu tydzień przed zaplanowaną dysputą – zwolennik Zwingliego, Johannes Hügli, został spalony jako kacerz przez biskupa Konstancji Hugo von Hohenlandberga.

W trwającej cztery tygodnie dyspucie, w której obok Ecka partię prorzymską reprezentował znany z I dysputy zuryskiej Johannes Fabri (1478–1541), miejsce Zwingliego zajął Johannes Oekolampad. Sam zuryski reformator, pozostający na bezpiecznym dla niego terytorium, oddalonym o 25 kilometrów od Baden, był cały czas informowany o przebiegu dysputy i starał się reagować w kolejnych pismach. Te jednak nie wpłynęły na jej przebieg. Rozstrzygnięcie podjęte 9 czerwca przez sejm związkowy było dla reformacji zuryskiej niekorzystne. Uznano nauczanie Zwingliego za błędne, a jego samego za wykluczonego z Kościoła. Zakazano też kolportażu jego pism. Z tą decyzją nie zgodziły się delegacje Zurychu, a także Berna, Bazylei i Szafuzy, a więc kantonów, w których coraz większe wpływy zyskiwały środowiska proreformacyjne.

Dysputa berneńska

Kluczowym momentem, zmieniającym sytuację w Konfederacji Szwajcarskiej na korzyść reformacji, było przystąpienie do niej Berna. Był to najpotężniejszy spośród szesnastowiecznych kantonów. Wprowadzono w nim reformację odwołując się do wypracowanego w Zurychu i podjętego choćby w Baden modelu dysputy. Odbyła się ona od 6 do 26 stycznia 1528 r. w kościele franciszkanów i zgromadziła prominentnych zwolenników reformacji na czele z Zwinglim. Oprócz niego stawili się Vadian, a także Martin Bucer (1491–1551), Wolfgang Capito (1478–1541) ze Strasburga oraz Ambrosius Blarer (1492–1564) z Konstancji.

Podstawą debaty był dokument przygotowany przez Berchtolda Hallera i Franza Kolba (1465–1535) w ścisłej współpracy z Zwinglim. W 10 tezach zestawiał on kluczowe przekonania teologiczne reformacji zwingliańskiej. Kościół zdefiniowano jako zrodzony ze Słowa Bożego, a za Jego jedyną głowę uznano Chrystusa. Stąd konieczność uzasadnienia wszystkich ludzkich ustanowień w Kościele Słowem Bożym. Odrzucono wszelkie inne podstawy zbawienia poza Chrystusem, a także realną obecność ciała i krwi Chrystusa w Wieczerzy Pańskiej jako niedającą się biblijnie udowodnić. Mszę rozumianą jako ofiarę uznano za bluźnierstwo i odrzucono. Podkreślono, że według Pisma Chrystus jest jedynym pośrednikiem między Bogiem a ludźmi. Jako sprzeczne z Pismem odrzucono więc inne pośrednictwo, a także czyścieć i związane z nim praktyki pobożnościowe (msze za zmarłych itp.) oraz czynienie obrazów celem oddawania czci. Małżeństwo uznano za nakazane wszystkim stanom (więc także duchownym), by przeciwdziałać rozpuście i nieczystości. Te ostatnie zaś uznano za podstawę do prawdziwej ekskomuniki.

W obliczu braku prominentnych przeciwników ze strony wiernej Rzymowi strona reformacyjna odniosła miażdżące zwycięstwo, które poskutkowało wprowadzeniem reformacji w mieście i kantonie. Nie stanęły temu na przeszkodzie także kontrowersje wokół Wieczerzy Pańskiej wynikłe podczas dysputy między Zwinglim a Andreasem Althamerem (ok. 1500 – ok. 1539) z Norymbergi oraz Benediktem Burgauerem (1494–1576) z Sankt Gallen, którzy bronili poglądów luterskich. W kolejnym roku do zreformowanych kantonów dołączyły Bazylea, Szafuza oraz Appenzell. W zreformowanym obozie od 1525 r. było już także miasto Sankt Gallen.

Wojny kappelskie

Już w 1527 r. w odpowiedzi na wcześniejsze sojusze kantonów wiernych Rzymowi podobne wysiłki, wspierane przez Zwingliego, podjął Zurych. Zawiązał z Konstancją przymierze celem obrony reformacji. W kolejnym roku dołączyły do niego Berno i Sankt Gallen, a rok później Bazylea, Szafuza, Biel, a także Mühlhausen. W odpowiedzi w kwietniu 1529 r. wierne Rzymowi leśne kantony wsparte przez Fryburg i Solurę zawiązały sojusz z austriackimi Habsburgami. Te sojusze utwierdziły podział polityczny Konfederacji Szwajcarskiej według linii wyznaniowych.

Kantony podzielone między wrogie sojusze łączyły jednak nadal wspólne interesy w ramach Konfederacji. Do zadrażnienia stosunków przyczyniła się interwencja zbrojna Unterwalden, wspierająca na terenach Berna powstanie chłopskie wymierzone przeciw reformacyjnym zmianom. Jednocześnie wybuchały konflikty na terenach wspólnie zarządzanych przez kantony z obu stron barykady. Przykładem jest Baden. Większość tamtejszych zborów przyłączyła się do reformacji, jednak w 1529 r. zarząd nad terytorium miał objąć wierny Rzymowi przedstawiciel Unterwalden. Nauczona wcześniejszymi doświadczeniami prześladowań ze strony wiernej Rzymowi, tamtejsza ludność zwróciła się o ochronę do Zurychu. Ten użył wojska, by zablokować objęcie zarządu w Baden. Jednocześnie przedstawiciele Unterwalden zyskali militarne wsparcie kantonów wiernych Rzymowi. Wojska obu stron spotkały się pod Kappel. Nie doszło jednak do konfrontacji zbrojnej. Zamiast tego podpisano pierwszy pokój kappelski, który zmusił kantony wierne Rzymowi do porzucenia przymierza z Habsburgami i zobowiązywał do pozostawienia decyzji o wprowadzeniu reform w rękach lokalnych wspólnot. Te rozstrzygnięcia nie okazały się jednak trwałe.

Zwingli oceniał je więc jako straconą szansę zagwarantowania wolności religijnej mieszkańcom wspólnie zarządzanych terytoriów, a także wolności głoszenia Ewangelii w kantonach wiernych Rzymowi. Przed podpisaniem pokoju opowiadał się za uznaniem za chrześcijan tych wszystkich, którzy uznają Apostolskie Wyznanie Wiary. Dla osiągnięcia tych celów w czasie debat w Zurychu na temat planów konfrontacji z kantonami wiernymi Rzymowi był gotów na rozwiązania militarne. Zwingli porzucił więc formułowane we wczesnych latach 20. ideały pokojowego współżycia w ramach Konfederacji. Interes wprowadzenia reformy Kościoła okazał się przeważający.

Pierwszy pokój kappelski nie zakończył napięć między kantonami wiernymi Rzymowi a tymi, które przyjęły reformację. Przyczynił się do nich konflikt, jaki wybuchł o następcę opata w opactwie Sankt Gallen, pozostającym pod wspólną ochroną Zurychu, Lucerny, Schwyz i Glarus. Zurych dążył do zapewnienia możliwości przyłączenia się do reformacji poddanym opactwa, zaś wierne Rzymowi kantony do utrzymania dotychczasowego stanu. Do eskalacji konfliktu przyczyniła się interpretacja pierwszego pokoju kappelskiego dokonana przez Zwingliego, na mocy której domagał się on prawa do głoszenia Ewangelii w kantonach wiernych Rzymowi. Zurych przyjął jego stanowisko jako swoje. Nie miał w tym pełnego poparcia Berna, które chciało zachować pozycję pośredniczącą. Gotowy na wojnę i ufny w swoją wygraną Zurych zmusił Berno do wzięcia udziału w blokadzie dostaw artykułów spożywczych (głównie soli) dla kantonów wiernych Rzymowi, co miało zmusić je do uległości, bądź sprowokować konfrontację zbrojną.

Błyskawiczna militarna reakcja kantonów wiernych Rzymowi doprowadziła do tzw. drugiej bitwy pod Kappel 11 października 1531 r., która przyniosła stronie protestanckiej porażkę. Zginął w niej sam Zwingli. Klęskę Zurychu i jego sprzymierzeńców przypieczętowała przegrana na wzgórzu Gubel 24 października. Kończący wojnę tzw. drugi pokój kappelski usankcjonował wyznaniowy podział Konfederacji, oddając decyzję o wyznaniu na danym terytorium lokalnej władzy świeckiej. Zaś zuryska reformacja znalazła się w najcięższym kryzysie od swojego początku. Przetrwała go dzięki przywództwu Heinricha Bullingera, który został następcą Zwingliego.

* * * * *

Jerzy Sojka – doktor habilitowany teologii ewangelickiej, profesor w Katedrze Teologii Systematycznej Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie

 

Na zdjęciu: portret Ulryka Zwingliego autorstwa Hansa Aspera (fot. Winterthur Kunstmuseum)