5/1991

Zarys dziejów

WPROWADZENIE
Pochodzenie Litwinów nie jest dotychczas w pełni wyjaśnione. Podobnie jak Łotysze oraz dawni Prusowie i Jadźwingowie, Litwini należą do językowej rodziny ludów bałtyckich. Najprawdopodobniej indoeuropejscy przodkowie dzisiejszych Bałtów przybyli na tereny historycznej Litwy ze środkowej Azji (podobnie jak Słowianie) w XII w. przed Chr. i tu zmieszali się z zamieszkującą ten obszar od przełomu III i II tysiąclecia przed Chr. inną ludnością indoeuropejską (zwaną przez Rzymian Wenedami). Poświadczają to badania archeologiczne: tubylcy wytwarzali tzw. ceramikę sznurową i stosowali pochówek zmarłych, natomiast przybysze produkowali ceramikę kreskową (nacięciową), a ciała zmarłych spalali na stosie. Wędrówce Bałtów towarzyszyli od strony południowej Słowianie. Według niektórych uczonych do połowy I tysiąclecia przed Chr. istniała bałto-słowiańska wspólnota językowa, o czym świadczy najstarsza warstwa słownictwa obu języków.

W epoce plemiennej, czyli do XII w. po Chr., Bałtowie zajmowali tereny dzisiejszej Litwy, Łotwy, litewsko-białoruskiego pogranicza (Auksztota), Suwalszczyzny i Polesia (Jadźwingowie) oraz całego obszaru dawnych Prus Wschodnich (Prusowie). Od północy sąsiadowali z plemionami fińskimi (dzisiejsza Estonia). Dla współczesnych Litwinów terytorium to ma takie samo znaczenie historyczne, jak dla nas obszar Polski z epoki pierwszych Piastów. Do dzisiaj wschodnie rubieże dawnych Prus, obejmujące północno-wschodnie Mazury, Suwalszczyznę oraz okolice Sejn i Puńska, jeszcze teraz zamieszkałe częciowo przez Litwinów, nazywane są „Małą Litwą”. W okolicach Królewca i na północnej Warmii język pruski przetrwał w postaci szczątkowej aż do czasów Reformacji: tam wydrukowano pierwsze książki w języku litewskim, tam (zwłaszcza w zalesionej części wschodniej) język litewski w kazaniach przetrwał w niektórych parafiach do początku XIX wieku. Ostateczna germanizacja (na północy) i polonizacja (na południu) Prusów zbiegła się z planową kolonizacją wyludnionego kraju. Początkowo Krzyżacy osadzali tu głównie Mazowszan (przodków dzisiejszych Mazurów), po 1466 r. również Litwinów, specjalizujących się w hodowli bydła.

Litwini skutecznie bronili się przed najazdem Wikingów (IX w.), Rusi i Danii (X-XI w), a od połowy XII stulecia sami odwzajemniali się wyprawami łupieskimi, później zaś podbojem ziem ruskich i wielkoruskich. Walczyli też z Polakami (m.in. w latach 1058-1079 oraz ok. 1200 r.) oraz Niemcami podbijającymi wybrzeże Łotwy (ok. 1188 r.). W połowie XII w. Mendog zjednoczył pogańskie plemiona, prawdopodobnie osobiście przyjął chrzest w 1253 r., żeby zjednać sobie Krzyżaków i papieża (nie zamierzał jednak chrystianizować poddanych) i utworzył pierwszą monarchię litewską. Młode państwo prowadziło ciągłe walki z Krzyżakami, Tatarami i Rusią. W 1261 r. Mendog odrzucił chrześcijaństwo pod naciskiem Żmudzi-nów. W 1262 r. Litwini złupili Mazowsze, zabili księcia Ziemowita i wzięli do niewoli jego syna Konrada.

Potęga Litwy wzrosła za panowania Gedymina (1315-1341), który nie tylko dbał o siłę militarną państwa, ale był też zręcznym politykiem. Kolejnymi wybitnymi władcami byli bracia Olgierd i Kiejstut. Po śmierci pierwszego z nich (1377) państwem zaczęły wstrząsać konflikty wywołane rywalizacją między Kiejstutem, Jagiełłą i Witoldem. Zbliżenie Litwy z Polską wynikło z chęci przeciwstawienia się agresywności Krzyżaków. Doprowadziło to do unii w Krewię w 1385 r., do koronacji Jagiełły na króla Polski i przyjęcia przez niego chrztu w 1386 r. Rok 1387 przyniósł Litwie chrzest i zapoczątkował chrystianizację Wielkiego Księstwa. Związek dwóch suwerennych państw podlegał zmiennym kolejom losu, ale ostatecznie został przypieczętowany aktem Unii Lubelskiej w 1569 r., która na ponad dwa stulecia połączyła oba kraje w jeden organizm, a losy narodów związała ze sobą na znacznie dłużej.

Przełom XIV i XV w. przyniósł Litwie wzrost wpływów językowych polskich, ruskich, łacińskich, a nawet niemieckich oraz ożywienie kulturalne. Litwini pojawili się na studiach w Pradze Czeskiej (np. w 1389 r. Bartłomiej Keynstot i Mikołaj Kersmont), a następnie w Krakowie, gdzie w latach 1402-1440 pobierało nauki 38 Litwinów. Drugim rektorem w historii Uniwersytetu Krakowskiego został w 1401 r. Litwin Jan, prawdopodobnie wnuk Kiejstuta, a w 1427 r. jednym z profesorów – Stanisław z Wilna. Początkowo na Uniwersytecie dominowali studenci z Auksztoty, dopiero na początku XVI w. dołączyli do nich Żmudzini. W latach 1450-1550 w krakowskiej Alma Mater studiowało już 366 Litwinów. Co drugi z nich zostawał bakałarzem, a co dwudziesty uzyskiwał stopień magistra. Niektórzy Litwini studiowali w Bolonii, Lipsku i na innych uczelniach europejskich. W Wilnie powstały centra kultury umysłowej, związane z dworami uczonych biskupów i kancelarią książęcą. Litwinami byli biskupi wileńscy: Mikołaj, Andrzej z Goskowic, Olbracht Tabor; Polakami – Wojciech z Brudzewa, Erazm Ciołek; Rusinem zaś – Franciszek Skoryna, który w 1522 r. wydał pierwszą na Litwie książkę drukowaną: Małaja podorożnaja kniżica.

Najstarszy znany dzisiaj rękopis w języku litewskim, odnaleziony w 1962 r., powstał prawdopodobnie na początku XVI w. Zawiera on modlitwy Teve musu (Ojcze nasz) i Svyeyka Maria (Zdrowaś Mario), tłumaczone z polskiego na litewski (być może jeszcze w czasach Władysława Jagiełły). Piśmiennictwo w języku litewskim nie rozwinęło się jednak, gdyż nie znajdowało zrozumienia wśród szlachty i elit umysłowych. Na przykład sekretarz Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wencław Mikołajewicz (ok. 1490--1560), rodowity Litwin z Mojszagoły, znakomity pisarz polityczny, nawoływał szlachtę litewską do całkowitego porzucenia ojczystego języka na rzecz łaciny. W dziele De moribus Tartarorum, Litvanorum et Moschorum (napisanym pod pseudonimem Michalon Lituanus, a wydanym we fragmentach w Bazylei dopiero w 1615 r.) propagował teorię rzymskiego pochodzenia współziomków i zachęcał ich do posługiwania się klasyczną łaciną jako językiem przodków. Rozwojowi literatury litewskiej przeszkadzała też ekspansja języków „państwowych”: łaciny i polszczyzny („eksportowanych” z Korony) oraz ruskiego, który zdobył trwałą pozycję w państwie litewskim na długo przed zapoczątkowaniem procesów unijnych z Polską. Już na przełomie XIV i XV w. kancelaria książęca była prowadzona w języku ruskim (starobiałoruskim). Pierwsze kroniki (tzw. latopisy) również spisywano po rusku; ok. 1398 r. powstał latopis Rodstwo wielikich kniaziej litowskich.

CHRZEŚCIJAŃSTWO PRZEDREFORMACYJNE
Pogańscy Litwini, których bóstwa były personifikacjami sił przyrody, tolerancyjnie odnosili się do wyznawców chrześcijaństwa. Począwszy od X w., dzięki podbojom ziem ruskich, Litwini zetknęli się z prawosławiem. Katolicyzm w wersji niemieckiej i krzyżackiej przenikał na Litwę z Łotwy oraz Prus. Już w pierwszych latach panowania Giedymina franciszkanie i dominikanie, sprowadzeni z Rygi przez Witenesa (panującego w latach 1295-1315), mieli swe kościoły w Wilnie. Od dawna też mieszkała tu podbita przez Litwinów ludność ruska wyznania prawosławnego, dla której za Giedymina utworzono oddzielną metropolię (upadła w 1330 r.). Litewscy bojarzy, osadzani na terenach podbijanych ksiąstewek, często przyjmowali prawosławie.

Jak już wspomniano, chrzest Litwy w 1387 r. zapoczątkował masową chrystianizację ludności litewskiej i budowę organizacji Kościoła katolickiego w Auksztocie (Żmudź znajdowała się wówczas w rękach Krzyżaków). Jako pierwsze powstało biskupstwo w Wilnie i siedem parafii w granicach ówczesnego Wielkiego Księstwa (Wiłkomierz, Mojszagoła, Niemenczyn, Miedniki, Krewa, Obolce i Hajna). Biskupstwo żmudzkie, z siedzibą w Miednikach (Wor-niach), powołano dopiero w 1417 r. i wkrótce podporządkowano je – podobnie jak wileńskie – metropolii gnieźnieńskiej. Ludność litewska mieszkała też częściowo na obszarze dwóch starszych biskupstw, podległych metropolii w Rydze: sambijskiego i warmińskiego. Na Rusi litewskiej utworzono diecezje katolickie w Łucku (1404) i w Kijowie (ok. 1405). Diecezje katolickie w Wielkim Księstwie Litewskim były kilkakrotnie większe od koronnych i miały od nich znacznie rzadszą sieć parafialną (w Koronie średnio jedna parafia na 45 km², natomiast w Księstwie – jedna parafia na 4000 kmsup²). W 1522 r. olbrzymia diecezja wileńska (ponad 230 000 kmsup²) liczyła zaledwie 190 parafii rzymskokatolickich. W granicach Wielkiego Księstwa znalazły się też biskupstwa prawosławne: w Smoleńsku, Pińsku, Włodzimierzu i Łucku oraz arcybiskupstwo w Połocku i metropolia w Kijowie. W 1416 r. książę Witold podjął nieudaną próbę ustanowienia niezależnej metropolii prawosławnej dla całego państwa, powołując jako patriarchę Grzegorza Camblaka z Bułgarii.

Na przełomie XIV i XV w. wraz z postępującą chrystianizacją tworzyła się sieć szkół przykościelnych. Pierwszą szkołę założono przy katedrze wileńskiej (po 1397), a drugą w Trokach (po 1409). Od 1513 r. działała szkoła miejska przy farze św. Jana w Wilnie. Na Żmudzi początkowo działała tylko jedna szkoła przykatedralna w Miednikach (od 1469); następne założono w Taurogach (1507) i Janiszkach (1526). Absolwenci tych szkół często udawali się na studia do Krakowa lub na uczelnie zagraniczne, gdzie wielu studiowało teologię i stykało się z nowymi prądami i myślami epoki renesansu. Tak powstawał grunt pod Reformację. Coraz częściej młody katolicyzm litewski był krytykowany za obyczaje i nadużycia kleru. Coraz częściej też żądano powrotu do Ewangelii (przykładem jest wspomniane dzieło Michalona Litwina).

POCZĄTKI REFORMACJI
Reformacja litewska od początku była ściśle związana z Reformacją polską. Analiza postaci i ruchu religijnego związanego z litewskim obszarem etnicznym jest zadaniem trudnym przede wszystkim dlatego, że Jednota Litewska była niejednolita narodowościowo, a możni patroni Reformacji –; na przykład ród Radziwiłłów – działali w kręgu państwowości i kultury polskiej. Dodatkowym utrudnieniem są ruskie korzenie części rodzimej szlachty Wielkiego Księstwa. Polonizacja warstw zamożnych i wykształconych doprowadziła do tego, że ewangelicy usuwający łacinę z Kościoła pielęgnowali język litewski jako zrozumiały dla ludu przede wszystkim w parafiach chłopskich, głównie na Żmudzi; Auksztota była już w połowie XVI w. konglomeratem etnicznym, z przewagą jednak języka polskiego i ruskiego.

Pierwszym wybitnym Litwinem, który przyjął zasady Reformacji, był ksiądz Stanisław Rafajłowicz (Rapagelanus, Rapolionis) herbu Działosza, urodzony na początku XVI w. w rodzinie drobnych bojarów z okolic Ejszyszek. Ze względu na niepospolite zdolności umysłowe, a także, zapewne, z powodu ułomności wykluczającej zajmowanie się gospodarstwem (był garbaty), został przez ojca, Jerzego, skierowany do szkół. Kształcił się prawdopodobnie w szkole parafialnej w Ejszyszkach, a następnie w szkole katedralnej w Wilnie. Od 1528 r. studiował grekę i język hebrajski w Krakowie, gdzie uzyskał, jak się wydaje, stopień bakałarza i wstąpił do zakonu franciszkanów. Być może już przed 1541 r. został zwolennikiem teologii Marcina Lutra i brał udział w dyskusjach religijnych. Jako Stanislaus Littuanus immatrykulował się 22 marca 1542 r. na uniwersytecie w Wittenberdze, gdzie utrzymywał się początkowo z prywatnych lekcji hebrajskiego. Szybko zdobył uznanie profesorów, w tym Marcina Lutra, Filipa Melanchtona i Johanna Bugenhagena. Od 1543 r. korespondował z księciem Albrechtem pruskim, który zaczął finansować jego studia. Promocja doktorska Rafajłowicza odbyła się 29 maja 1544 r. w obecności całego uniwersytetu; jego promotorem był dr Kacper Cruciger, a prowadzącym dysputę – sam Marcin Luter. Tematem dysputy było 28 tez teologicznych o sprawiedliwości Bożej. Dwa tygodnie później Rafajłowicz rozpoczął wykłady z teologii (komentarze do Psalmów) i języka hebrajskiego w szkole partykularnej w Królewcu (istniejącej od 1542 r.). 17 sierpnia szkoła została przekształcona w uniwersytet, a Rafajłowicz otrzymał stanowisko profesora z roczną pensją 200 guldenów. Na jego wykłady, prowadzone w języku łacińskim, uczęszczał sam książę. Wkrótce jednak Rafajłowicz zmarł (13 maja 1545 r.) i został pochowany w grobowcu książęcym w katedrze królewieckiej.

Rafajłowicz, autor przekładów łacińskich pieśni kościelnych, które zostały włączone do wydanego w 1570 r. w Królewcu kancjonału litewskiego, jest uważany za twórcę litewskiego języka literackiego w XVI w. Przekład pieśni Ojcze mądry. Boże prawdy jest dla Litwinów pomnikiem ojczystego języka, tak jak Bogurodzica dla Polaków. Rafajłowicz był też autorem dzieł teologicznych: zaginionego traktatu łacińskiego przeciw spowiedzi usznej, broszury Epitome doctrinae Ecclesiarum Phrisiae Orientalis (wyd. 1544) przeciwko nauce Jan Łaskiego o sakramencie Wieczerzy Pańskiej, rozprawy De Ecclesia et eius notis (wyd. 1545 i 1562). Rozpoczął też prace nad przekładem Nowego Testamentu na język polski. Utrzymywał kontakty m.in. z biskupem pomezańskim Pawłem Speratusem i tłumaczem Nowego Testamentu na język polski Stanisławem Murzynowskim. W 1986 r. historycy literatury J. Tumelis i E. Ulcinaite wydali w Wilnie zbiór prac Rafajłowicza, wraz z komentarzami, źródłami i panegirykami profesorów królewieckich (pt. Stanislovas Rapolonis).

Drugą ważną postacią w luteranizmie litewskim był ksiądz Abraham Kulwieć (Kulvietis), urodzony ok. 1510 r. w Kulwach koło Kowna w rodzinie spolonizowanych bojarów litewskich. W 1528 r. rozpoczął studia greki i hebraistyki w Krakowie; następnie studiował teologię i prawo w Louvain, Lipsku, Wittenberdze i Sienie, osiągając stopień doktora teologii i obojga praw. Ok. 1540 r., popierany przez króla Zygmunta Starego i królową Bonę, założył w Wilnie szkołę z konwiktem. Oskarżony przez sąd kościelny o szerzenie idei Reformacji (1542) udał się do Królewca, gdzie został mianowany radcą księcia Albrechta i wicedyrektorem szkoły partykularnej. W 1544 r. został profesorem języka greckiego na uniwersytecie w Królewcu. Wielokrotnie podróżował na Litwę, gdzie szerzył luteranizm i werbował studentów dla Albertinum. Zmarł w Wilnie 6 czerwca 1545 r.

Kulwieć był autorem wyznania wiary Confessio A. Culvensis ad reginam Poloniae (wyd. 1543 w Królewcu). Do kancjonału litewskiego dostarczył litewskie tłumaczenie kilku polskich pieśni oraz poetyckie parafrazy kilku Psalmów. Był poliglotą – znał biegle grekę, hebrajski, litewski, polski i niemiecki. Utrzymywał kontakty m.in z Janem Seklucjanem, Stanisławem Rafajłowiczem, kanclerzem litewskim Olbrachtem Gasztołtem oraz ze sprzyjającym Reformacji humanistą litewskim Jerzym Zabłockim (1510-1563).

PIERWSZA KSIĄŻKA LITEWSKA
Ewangelikom zawdzięcza Litwa pierwszą książkę wydrukowaną w ojczystym języku. Był to luterański katechizm Catechismusa prasty szadei (Proste słowa katechizmu), wydany w 1547 r. w Królewcu, autorstwa księdza Marcina Mażwida (Martynas Mazvydas), ur. ok. 1520 r. w „Małej Litwie”, poety, studenta Albertinum od 1546 r. (przedtem zapewne uniwersytetu w Krakowie), współpracownika Rafajłowicza, Kulwiecia i Zabłockiego. W 1 548 r. uzyskał on stopień bakałarza filozofii, od 1549 r. był proboszczem luterańskiej parafii w Regnecie. Wspierał działalność pisarską i wydawniczą luteranina Jana z Sącza Małeckiego. Zmarł 21 maja 1563 r. w Regnecie.

Mażwid wydał wiele książek w języku litewskim. Opublikował w Królewcu (głównie w oficynie Jana Daubmana) przekład znanego hymnu łacińskiego Te Deum laudamus (1549); zbiór pieśni i cytatów biblijnych w przekładzie biblisty księdza Jana Bretkunasa (1532-1602); 104 pieśni zebrane przy współudziale księdza Bartłomieja Vilentasa (ok. 1525-1587); opracowanie na temat sakramentów na podstawie fragmentów katechizmu B. Vilentasa Enchiridione (1579) i in.

Luteranizm litewski, związany z duchownymi i studentami królewieckimi, był bardzo aktywny na polu wydawniczym, ale skala oddziaływania tych książek i broszur nie była zbyt duża. Szlachta litewska, podobnie jak polska, zwróciła się szybko ku nauce Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, zaś luteranizm przyjął się wśród mieszczan (głównie Niemców) i sprowadzonych na Litwę kolonistów. Przetrwał na Litwie do dzisiaj (Taurogi, Wilno, Kowno, okolice Kłajpedy).