Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

6/1991

POWSTANIE I ROZWÓJ JEDNOTY LITEWSKIEJ
Zbór ewangelicko-reformowany w Wilnie powstał prawdopodobnie w 1553 r., a nabożeństwa odbywały się na początku w pałacu Radziwiłła. Od 1555 r. można już mówić o istnieniu Jednoty Litewskiej, utworzonej pod patronatem kanclerza Mikołaja Radziwiłła Czarnego (1515-1565). Jej pierwszym duchowym przywódcą był ksiądz Szymon Zacjusz (zm. ok. 1591). Obradujący 13 i 14 grudnia 1557 r. w Łukiszkach k. Wilna synod (zwołany przez Mikołaja Radziwiłła Czarnego) potwierdził wybór ks. Zacjusza na stanowisko superintendenta generalnego. Informacje na temat początków Kościoła i pierwszych parafii nie są pewne, bowiem w 1611 r. zostało zniszczone archiwum wileńskie.

Do Kościoła reformowanego na Litwie przystąpiło wielu wybitnych panów litewskich, a wśród nich wojewoda miński i smoleński Jan Abramowicz, wojewoda połocki Mikołaj Dorohostajski, wojewoda trocki Jan Hlebowicz, wojewoda miński i brzeski Gabriel Hornostaj, starosta żmudzki Jan Kiszka, podskarbi ziemski Mikołaj Naruszewicz, biskup nominat kijowski Mikołaj Pac, wojewoda podlaski Bohdan Sapieha, wojewoda nowogródzki Paweł Sapieha, kasztelan żmudzki Melchior Szemet, kasztelan żmudzki Mikołaj Talwosz, wojewoda podlaski i smoleński Wasyl Tyszkiewicz, kanclerz litewski Eustachy Wołłowicz, kasztelan połocki Jerzy Wołłowicz. Po śmierci Mikołaja Radziwiłła Czarnego opiekunem Kościoła został Mikołaj Radziwiłł Rudy (zm. 584), a po jego zgonie – Radziwiłłowie z linii birżańskiej. Wszystkie wymienione wyżej postaci znalazły swe miejsce w kulturze polskiej i zapewne tylko niewielu z nich znało język litewski. Jednota Litewska i jej działalność wydawnicza została zdominowana przez żywioł polski. „Polska twarz” ewangelicyzmu litewskiego doczekała się licznych opracowań i jest zapewne dobrze znana Czytelnikom „Jednoty”, nie będziemy więc o niej tutaj pisali.

Pierwsze zbory na Litwie (oprócz wileńskiego) powstawały w drugiej połowie XVI w., m.in. w Birżach, Dubinkach, Dziewałtowie, Holszanach, Kiejdanach, Oszmianie, Kojdanowie,  Szakach,  Sołomieściu,  Płungianach,  Widuklach,  Kielmach   i  Nowogródku.   W 1591  r.  na całym obszarze Wielkiego Księstwa istniało już  189 parafii  ewangelicko-reformowanych, zaledwie 8 luterańskich i 10 braci polskich.

Z kręgu Jednoty Litewskiej w XVI w. wyszły, jak się wydaje, tylko dwa ważne dzieła w języku litewskim. Pierwsze to Polski z Litewskim Katechizm, zwany też katechizmem Pietkiewicza, wydany w 1598 r. w Wilnie i wydrukowany przez Stanisława Mierzewskiego. Ta dwujęzyczna książka zawierała – oprócz właściwego katechizmu – 48 pieśni, 40 Psalmów oraz agendę liturgiczną (porządek sprawowania sakramentów). Spełniała zatem kilka funkcji: ułatwiała nauczanie i była pomocna w litewskojęzycznych nabożeństwach publicznych oraz domowych. Jej wydawcą, nakładcą i prawdopodobnie redaktorem był Merkel Pietkiewicz (zm. 1608), drukarz wileński związany z Jednotą ewangelicko-reformowaną. Drugą książką była Postilla Lietuviszka Tatay est Iszguldimas Prastas Evangeliu ant koznos Nedelios ir Szventes per visus metus, wydana w Wilnie w 1600 r. przez Jakuba Markowicza [Morkunasa], drukarza wileńskiego w latach 1592-1607. Był to wolny przekład Postylli Mikołaja Reja, dokonany w oparciu o wcześniejsze prace translatorskie Litwinów związanych z uniwersytetem w Królewcu (np. cytaty biblijne według rękopiśmiennego przekładu Biblii J. Bretkunasa). Ewangelicy nie dysponowali jeszcze w XVI w. wydrukowaną Biblią w języku litewskim – w kościołach powszechnie używano polskiej Biblii brzeskiej.

WIEK XVII. OŚRODKI W KIEJDANACH I W SŁUCKU
Zbór w Kiejdanach istniał od 1610 r. i miał od początku charakter wielonarodowy: nabożeństwa odprawiano po polsku, litewsku, niemiecku i angielsku. W 1625 r. Krzysztof II Radziwiłł (1585-1640) założył tu czteroklasową szkołę, przekształconą w 1649 r. przez Janusza Radziwiłła (1612-1655) w gimnazjum. Przetrwało ono czasy kontrreformacji i zostało zamknięte dopiero w 1824 r. przez Nowosilcowa w odwecie za udział studentów i profesorów w polskim ruchu niepodległościowym. W Kiejdanach założono tez papiernię i drukarnię, dzięki czemu powstał tu centralny ośrodek teologiczny i wydawniczy Jednoty Litewskiej, gdyż w Wilnie było to niemożliwe ze względu na ciągłą presję jezuitów i katolickich fanatyków religijnych.

Z ośrodkiem w Kiejdanach związane są dwie wybitne postaci: ksiądz Samuel Minwid (1602-1660) i ksiądz Jan Borzymowski senior (1610-1673). Ten pierwszy, zdolny poeta i biblista, był pastorem w Serejach w latach 1630-1635 i notariuszem synodu, a w 1638 r. osiągnął   godność   superintendenta   zawilejskiego.   Borzymowski   był   z   kolei   Polakiem pochodzącym z Korony. Ukończył szkołę zborową i gimnazjum w Słucku. Po studiach w Utrechcie, Lejdzie i Franekerze (we Fryzji) został w 1638 r. kaznodzieją w Nowym Mieście, brał udział w toruńskim Colloquium Charitativum (1645), a także regularnie uczestniczył w synodach Jednoty. W 1653 r. został wybrany zastępcą superintendenta żmudzkiego, zaś w 1663 r. – superintendentem żmudzkim i wileńskim. Znał dobrze litewski i pracował nad własnym przekładem Biblii. Obaj uczeni wydali wspólnie w Kiejdanach w 1653 r. zbiór modlitw Maldos Krikscioniszkos, zbiór tekstów Ewangelii na niedzielę Summa Aba Trumpas Iszguldimas Evangeliu Szventu oraz katechizm Katechizmas Aba Trumpas Pamokslas Vieros Krikscioniszkos.

Burmistrzem Kiejdan w latach 1631-1666 był Stefan Telega (ok. 1600-1667), humanista, pisarz, poeta, absolwent uniwersytetu w Królewcu, członek synodu i senior Jednoty. Telega był współautorem, nakładcą i wydawcą książki Kniga Nobaznistes Krikscioniszkos... (Kiejdany 1653), wydrukowanej w nakładzie 500 egz. przez przybyłego specjalnie z Gdańska Joachima Rhete. Książka ta zawierała teksty dydaktyczne, pieśni, modlitwy i psalmy, zarówno oryginalne, jak tez zaczerpnięte z katechizmu Pietkiewicza lub przetłumaczone z języka polskiego teksty Reja, Kochanowskiego, Grzegorza z Żarnowca i Tomaszewskiego. Przedmowę i dedykację (dla Janusza Radziwiłła) wydrukowano po polsku. Książka składała się z trzech części (oprawionych razem lub rozpowszechnianych oddzielnie), współautorami i współredaktorami dwóch ostatnich części byli wspomniani wyżej księża: Minwid i Borzymowski. Dzieło to wznowiono w Królewcu w 1684 r.

W latach 1623-1630 Jednota zorganizowała jeszcze jeden zakład naukowy – gimnazjum w Słucku, gdzie zbór fundacji Janusza Radziwiłła istniał od 1617 r. Gimnazjum przetrwało do I wojny światowej i odegrało wybitną rolę w kształceniu ewangelickiej młodzieży z całych kresów dawnej Rzeczypospolitej. W latach 1670-1705 w Słucku istniała też drukarnia Jednoty, ale ośrodek słucki, położony poza Litwą etnograficzną, w przeciwieństwie do Kiejdan nie wniósł, jak się wydaje, żadnego wkładu do piśmiennictwa ewangelickiego w języku litewskim.

Kontrreformacja, wojny szwedzkie i śmierć ostatnich potężnych patronów Jednoty: Bogusława Radziwiłła (1620-1669) oraz Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny (1667-1695), poważnie osłabiły Kościół litewski. W końcu XVII w. w całym Księstwie działało już tylko 51 zborów ewangelicko-reformowanych. Do XX wieku dotrwało tylko 25. Mimo to sytuacja na Litwie była lepsza niż w Koronie, gdzie pod koniec stulecia liczba parafii w obu Jednotach (Małopolskiej i Wielkopolskiej) była jeszcze mniejsza.

BIBLIA LITEWSKA
Ewangelicy litewscy przez cały czas dążyli do tego, czego nie zdołali urzeczywistnić podczas rozkwitu Reformacji, mianowicie do wydania Biblii w języku litewskim. Pierwszym tłumaczem Pisma Świętego na język litewski był ksiądz Jan Bretkunas [Bretke, Bretkius] (1536-1602), luteranin z pruskiej „Małej Litwy”. (Rękopiśmienne fragmenty jego nie ukończonego przekładu zachowały się do dziś w bibliotece uniwersytetu w Getyndze.) Tłumaczenie to zapewne krążyło w odpisach od końca XVI w. Było wykorzystywane przez Mażwida i innych wydawców królewieckich, znano je także na Litwie. Kontynuowanie w połowie XVII stulecia przekładu Bretkunasa nie miało jednak już sensu: zarówno w Prusach, jak i na Litwie posługiwano się bowiem dialektami znacznie odbiegającymi od języka przekładu. Nie wykształcił się także literacki język litewski, a to m.in. z tej przyczyny, że ... nie było Pisma Świętego w języku narodowym. Ponadto mieszkańcom Żmudzi i etnicznie litewskiej części Auksztoty mógł odpowiadać język ukształtowany przez ostatnie publikacje wydawane w Rzeczypospolitej – w ośrodku wileńskim i kiejdańskim. Obok tych wszystkich problemów językowych w okresie kontrreformacji pojawił się nowy: brak funduszów na zrealizowanie ambitnego przedsięwzięcia translatorskiego.

Na zlecenie synodu prace nad przekładem podjął ksiądz Bogusław Samuel Chyliński (1631-1668), syn księdza Adriana Chylińskiego (1586-1656), biblisty, kaznodziei w Zabłudowie, Rosieniach, Świętym Jeziorze i Orłowej. Po ukończeniu gimnazjum w Kiejdanach Bogusław został katechistą w Birżach (1652), a następnie udał się na studia do Franekeru we Fryzji (1654). W 1657 r. przeniósł się do Londynu i rozpoczął studia w Oksfordzie. W Anglii nawiązał szerokie kontakty, m.in. ze słynnym chemikiem i propagatorem Biblii Robertem Boyle. Dotacje od uczonych angielskich pozwoliły mu na dokończenie przekładu i rozpoczęcie druku. Prace te zostały jednak przerwane. Wpłynęła na to zapewne negatywna recenzja autorstwa ks. ks. Jana Borzymowskiego starszego i Jerzego Skrodzkiego (1635-1682), którzy od kilku lat sami pracowali nad litewskim przekładem Nowego Testamentu. Bezpośrednim jednak powodem upadku całego przedsięwzięcia było prawdopodobnie niezdecydowanie władz Kościoła co do przeznaczenia zebranych w Anglii funduszy, wojna szwedzka doprowadziła bowiem do poważnych zniszczeń nieruchomości kościelnych i wielu majątków parafialnych, które należało odbudować. (Zachowane rękopisy  i   próbne   odbitki   stały   się   podstawą   krytycznego   wydania   Biblii   Chylińskiego   dopiero   w Polsce po II wojnie światowej, z inicjatywy prof. Stanisława Kota.)

Po śmierci księdza Jana Borzymowskiego seniora pracę nad przekładem kontynuował ksiądz Samuel Minwid. Synod prowincjonalny wileński (1680), chcąc ją przyśpieszyć, powołał komisję, w skład której obok ks. Samuela Minwida weszli duchowni i świeccy, m.in. ksiądz superintendent białoruski Krzysztof Żarnowczyk (1626-1687) – rektor gimnazjum w Słucku i utalentowany pisarz, ksiądz superintendent żmudzki Daniel Kałaj [Mikołajewski] (zm. 1681) –teolog, pedagog i poeta, podkomorzy wołkowyski Teofil Olędzki, podczaszy kaliski Stanisław Niezabitowski i podstoli mścisławski Mikołaj Święcicki. Do współpracy na różnych etapach zapraszano nowe osoby – świeżo upieczonych teologów i biblistów. Dwaj z nich zasługują na oddzielną wzmiankę.

Ksiądz Jan Borzymowski junior (1645-1687) ukończył gimnazjum w Kiejdanach i objął tam w 1667 r. stanowisko katechisty. Od 1670 r. był rektorem gimnazjum w Słucku, od 1681 kaznodzieją, a od 1685 konseniorem wileńskim. Kontynuował prace translatorskie ojca. Z jego siedmiu synów aż pięciu zostało duchownymi Jednoty Litewskiej.

Ksiądz Samuel Bythner (ok. 1632-1710), syn księdza Marcina (zm. 1673), seniora zawilejskiego od 1660 r. i wybitnego kaznodziei, odegrał ważną rolę w ostatecznym opracowaniu i wydaniu litewskiego przekładu Nowego Testamentu. Ukończył gimnazjum w Słucku (1663), był kaznodzieją w Nowym Mieście na Żmudzi (1673-1687), konseniorem wileńskim, superintendentem zawilejskim i superintendentem żmudzkim (od 1698). Utrzymywał kontakty zagraniczne, m.in. z rezydującym w Berlinie ostatnim biskupem Jednoty Braci Czeskich, Danielem Ernestem Jabłońskim. Opracował w języku litewskim agendę i kancjonał. Na nowo opracował oraz uzupełnił przekład Biblii Borzymowskiego i Minwida. Dwóch synów wykształcił na duchownych Jednoty.

Z zespołem biblistów współpracowali też następujący księża: Samuel Lipski – kaznodzieja polski i litewski w Kiejdanach, Stanisław Mikołajewski, Jan Peterson – konsenior żmudzki, dr teologii, redaktor agendy litewskiej oraz Tomasz Ramza, też kaznodzieja kiejdański.

Śmierć księdza Minwida i kłopoty z uzyskaniem dotacji od Kościoła anglikańskiego wydłużyły prace nad przekładem. Zdecydowano się w końcu na okrojenie przedsięwzięcia do samego   Nowego   Testamentu,   na   co   w   1694   r.   uzyskano   dodatkowe   kwoty   od   Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny. Po wydaniu w Królewcu agendy i kancjonału oddano wreszcie manuskrypt Nowego Testamentu do drukarni Reussnerów. Pierwszy jego litewski przekład w nakładzie 4000 egz. ujrzał światło dzienne w 1701 r. pod dwujęzycznym, łacińsko-litewskim tytułem: Novum Testa-mentum Lithuanicum. Naujas Testamentas vieszpaties musu Jezaus Kristaus. Edycja ta stanowi pomnik literatury litewskiej i poświadcza trwałe miejsce ewangelików litewskich w kulturze swego narodu.

Dalsze dzieje Biblii litewskiej przenoszą nas znowu do „Małej Litwy”, gdzie na zlecenie króla pruskiego zespół biblistów królewieckich – kontynuując tradycje Bretkunasa i korzystając częściowo z jego przekładu z 1590 r. – wydał w 1727 r. dwujęzyczny, litewsko-niemiecki Nowy Testament wraz z Psalmami, a w 1735 r. wreszcie całe Pismo Święte. Edycje te były skolacjonowane z tekstem niemieckiej Biblii Marcina Lutra. Poprawione wydania litewskiej części Biblii królewieckiej ukazywały się w latach 1815-1816, 1897 i 1934. W 1949 r. w Niemczech Zachodnich wyszła nieco uwspółcześniona wersja tej Biblii (przy współpracy księdza Pawła Jakubenasa), ale w bardzo ograniczonym nakładzie i na Litwie niedostępna.

Najnowszy przekład Biblii w języku litewskim ukazał się w latach osiemdziesiątych w USA. Prawa autorskie i niewielki nakład stanowią jednak własność prywatnej osoby, która nie wyraziła dotąd zgody na reedycję dzieła przez ewangelików reformowanych na Litwie. Ewangelicy litewscy oczekują, a my chcemy te oczekiwania spełnić, że Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce pomoże im przedrukować litewską Biblię z tekstu jednej z nowszych edycji.

Pierwszy katolicki przekład Nowego Testamentu na język litewski ukazał się dopiero w 1816 r. i opierał się na łacińskiej Vulgacie. Z własnej inicjatywy i z własnych środków wydał go w dialekcie żmudzkim biskup żmudzki Józef Arnold Giedroyć (1754-1838). Całe Pismo Święte w 6 tomach (pierwsze tomy ukazały się pod zaborem rosyjskim, środkowe – w niepodległej Litwie, końcowe – na Zachodzie) wydał w latach 1910-1958 arcybiskup Józef Jan Skwirecki (1873-1959).

OSTATNIE LATA RZECZYPOSPOLITEJ
W 1696 r. liczba zborów Jednoty Litewskiej wynosiła 51, w 1748 jeszcze 47 (obsługiwanych przez 41 księży), a w 1768 r. już tylko 38. Do naszego stulecia przetrwało 25. Trudna sytuacja ewangelików litewskich wynikała z kontr-reformacyjnej aktywności jezuitów i pewnej części biskupów katolickich oraz z nietolerancji i prawnej dyskryminacji innowierców w schyłkowym okresie Rzeczypospolitej (do 1768 r.). Na wiek XVIII przypadło apogeum tych trudności. W obronie swych praw szlachta różnowiercza zawiązywała konfederacje: toruńską dla Korony i słucką dla Litwy (1767).

Konflikty wyznaniowe w Polsce były skwapliwie wykorzystywane przez przyszłych zaborców – Rosję i Prusy, choć trzeba przyznać, że ośrodek w Królewcu odegrał ważną i dobrą rolę w umocnieniu protestantów litewskich. Od 1701 r. istniała tam polska parafia ewangelicko-reformowana, w 1718 r. na uniwersytecie powołano seminarium litewskie, a w 1728 r. – polskie. Wznawiano edycje litewskich kancjonałów i agend oraz przemycano je do zborów litewskich. Pomoc królewieckich środowisk teologicznych dla protestantów w Polsce była szczera i – jak się wydaje – nie miała nic wspólnego z wrogą wobec Polski polityką państwa pruskiego.

Wybitnym duchownym Jednoty Litewskiej w omawianym okresie był ksiądz Andrzej Moczulski, konsenior zawilejski. Został on pobity i zamordowany przez fanatyków w 1 754 r. w Birżach. W 1 763 r. proboszcz katolicki w Popielu ciężko pobił Michała Jawgiela, miejscowego księdza ewangelicko-reformowanego. Jednakże akty bezpośredniej przemocy były rzadkie, częściej uciekano się do szykan, utrudniając np. ewangelikom remonty budynków kościelnych, uniemożliwiając pochówki zmarłych czy też nękając nieustannymi procesami. Najdotkliwszą szykaną dla szlachty ewangelickiej było stopniowe pozbawianie jej praw do sprawowania urzędów, mimo że ewangelicy, cieszący się na ogół zaufaniem, byli przez swoje środowiska lokalne często powoływani na różne urzędy ziemskie. Dla samoobrony, a także z zamiarem podniesienia poziomu gospodarczego ojczyzny, ewangeliccy kupcy reformowani z Kiejdan założyli w 1731 r. Kiejdańską Kampanię Handlową (Societas Commerciorum) i część dochodów przekazywali na działalność charytatywną parafii w Kiejdanach.

Do wybitnych duchownych Jednoty w XVIII w. należał ksiądz Michał Cerawski (ok. 1754-1824), urodzony w Radziwiliszkach. Po ukończeniu gimnazjum w Słucku wstąpił on w 1774 r. na Uniwersytet Berliński, gdzie studiował teologię. W 1778 r. został profesorem gimnazjum w Kiejdanach. Następnie był pastorem, kolejno, w Słucku, Kiejdanach, Zabłudowie i Birżach. W 1811 r. został wybrany superintendentem żmudzkim. W 1803 r. wydał postyllę Kozonis Padekavonies po Ataiemimuy varpu oraz katechizm Seans Katechiszmas arba pamoksley Veikialams. Zmarł w Birżach.

Po przywróceniu tolerancji w 1768 r. ewangelicy litewscy zajęli się remontami budynków kościelnych i porządkowaniem spraw prawnych. Wybudowano nowe obiekty sakralne w Niepokojczycach, Sołomieściu, Jamnie, Popielu i Zabłudowie Nowy, imponujący kościół wybudowano w litewskojęzycznym centrum Jednoty – w Birżach. Zupełnie nowa parafia (fundacji generała Tomasza Grabowskiego) powstała w Izabelinie w powiecie wołkowyskim. Uzupełniano wyposażenie świątyń i fundowano nowe naczynia liturgiczne. Duża ofiarność wiernych, w tym wielu rodów szlacheckich, pozwoliła odzyskać Kościołowi równowagę finansową, a nawet udzielać pożyczek luteranom i prawosławnym. Przywrócono tradycję corocznych synodów. Wśród dyrektorów (prezesów) synodu często pojawiały się nazwiska Grabowskich, Glińskich, Kopyckich, Estków, Wolanów, Olendzkich, Stryjeńskich, Mackiewiczów. Zreorganizowano szkolnictwo Jednoty – w tym celu na synodzie prowincjonalnym w Bielicy, w czerwcu 1775 r., powołano sześcioosobową Komisję Edukacyjną Jednoty Litewskiej Gimnazja w Kiejdanach i Słucku nabrały charakteru ekumenicznego: uczęszczały do nich także dzieci z rodzin katolickich i prawosławnych.

Wprawdzie Jednota Litewska do momentu przywrócenia tolerancji religijnej dotrwała osłabiona, ale ostatnie lata niepodległej Rzeczypospolitej przedrozbiorowej wyzwoliły entuzjazm, który pozwolił ewangelikom reformowanym na Litwie nabrać nowych sił przed trudnym XIX stuleciem. Upadek Rzeczypospolitej zapoczątkował proces odrodzenia narodowego wśród Litwinów, renesans rodzimej kultury i narodziny nowoczesnego narodu. Ewangelicy reformowani odegrali w tym procesie wybitną rolę – większą, niż mogłoby to wynikać z ich liczebności na ziemiach litewskich.

Dalsze dzieje Jednoty charakteryzują się coraz intensywniejszymi przemianami, powstaniem prasy religijnej, a także zaznaczaniem się coraz wyraźniejszych różnic w podejściu grupy polskiej i litewskiej w Kościele do zaborcy i przyszłej niepodległości.