8/1990
Mika Waltari urodził się w 1908 r. Jego życie przypadło na niezwykle ważny okres w dziejach Finlandii. Przypomnijmy, że Finlandia od XIII w. należała do Szwecji. Za jej pośrednictwem w 1154 r. przyjęła chrześcijaństwo, a w XVI w. – Reformację. W 1809 r. została przyłączona do Rosji jako autonomiczne wielkie księstwo. Dopiero w 1917 r. odzyskała niepodległość, ale w ciągu pierwszych trzech dziesięcioleci trzykrotnie była wplątywana w wojnę z ZSRR.
Zaraz po uzyskaniu niepodległości przypadł okres narodzin fińskiej inteligencji. Wywodziła się ona z ubogich warstw społeczeństwa, co Waltari uznawał za jej tragedię, gdyż ludzie ci dotknięci byli suchotami, cukrzycą, alkoholizmem i obsesją przedwczesnej śmierci. Prócz tego nowa warstwa „niepoprawnych idealistów”, ze względu na niskie pochodzenie społeczne, nie miała w ówczesnych warunkach możliwości przebicia się i skazana była na wegetację.
Również dla literatury fińskiej był to okres ważny. Wprawdzie już w 1835 r. E. Lönnrot swą wspaniałą Kalewalą zapoczątkował narodowe piśmiennictwo, ale rozkwit literatury nastąpił dopiero po uzyskaniu niepodległości. Udział w tym miał nie tylko laureat Nagrody Nobla w 1939 r. – Frans Eemil Sillanpää, ale także Mika Waltari, a w dziedzinie poezji – Pentti Saarikoski.
Mika Waltari wywodził się z rodziny pastorskiej, ale jego dziad był chłopem, który w poszukiwaniu pracy emigrował do miasta, gdzie pracował jako murarz. Ojciec pisarza skończył studia teologiczne i został pastorem (syn uważał go za wielkiego idealistę oddanego Kościołowi). Zmarł przedwcześnie. Mika Waltari poszedł najpierw w ślady ojca, ale wkrótce porzucił teologię dla filozofii, z tą zaś rozstał się dla twórczości literackiej i dopiero pod koniec życia uzyskał dyplom kandydata filozofii.
Debiutował trzema tomikami młodzieńczych poezji (U stóp Twego krzyża, Autostrady i Legia cudzoziemska), które krytyka przyjęła niezbyt przychylnie. Postanowił więc spróbować szczęścia w prozie. Pierwsza powieść, Moje wielkie iluzje, była błyskotliwym poematem o utraconych iluzjach powojennego pokolenia młodzieży helsińskiej, wyrażała ducha czasów i reprezentowała nurt grupy twórczej „Tulenkantajat” (tzn. nosicieli ognia), do której Waltari należał i z którą „chciał przewietrzyć Finlandię, otwierając okna na Europę”. „Nosiciele ognia” uwielbiali egzotykę, romantyzm, świat baśni, ale równocześnie świat techniki, postępu i urbanizacji. Debiutancka powieść przyniosła 21-letniemu autorowi niebywały sukces i odtąd-stał się on najpopularniejszym, najpłodniejszym, ale też najbardziej kontrowersyjnym prozaikiem fińskim.
W latach trzydziestych Waltari zmienił styl twórczości. Wpłynął na to i rozpad grupy „Tulenkantajat”, i napięcie polityczne w kraju, i zagrożenie ze strony potęgującego się faszyzmu. Po kilku mikropowieściach, w latach 1933-35, Mika Waltari oparł na kanwie powstania i rozwoju Helsinek fabułę trzech powieści – Męskie marzenia, Płomień duszy i Pałająca młodość, które w 7 lat później – po pewnych skrótach – wznowił w trylogii pt. Z ojca na syna. Dzieło to, oparte na faktach autobiograficznych, dawało genezę inteligencji fińskiej.
W tym samym okresie pisał wiele opowiadań i próbował sił w dramacie. Kilka dramatów krytyka przyjęła nieprzychylnie, natomiast historyczna sztuka Ahnaton, syn Słońca przyniosła mu trzecią nagrodę Fińskiego Towarzystwa Literackiego, a komedia Kuriton sukupolwi odniosła sukces w helsińskim Teatrze Narodowym. Najlepszy – zdaniem autora – dramat Noc nad Europą (1933) ze względów politycznych nie był wystawiony i ukazał się tylko w nakładzie bibliofilskim.
Mika Waltari napisał też dwa scenariusze filmowe, których nie wykorzystano w filmie, więc w 10 lat później przerobił je na powieści: Karin, córka Monsa i Taniec nad grobami (dopiero po wojnie zainteresowała się nimi kinematografia szwedzka i nakręciła film Cesarz się zakochuje).
Wspomniane powieści dały początek takim powieściom historycznym, jak: Mikael. Czarny Anioł, Turms nieśmiertelny i Egipcjanin Sinuhe. Ostatnia powieść powstała w wyniku 10 lat żmudnej pracy historyka szukającego źródeł w wielojęzycznych opracowaniach, monografiach, nawet w papirusach i starożytnych mapach, historyka wędrującego po muzeach i gabinetach egiptologów. U źródeł tego utworu leżała fascynacja mistyką starożytnego Egiptu, ale na epilog wpłynęły wydarzenia drugiej wojny światowej. Stąd pesymizm i gorzka refleksja: zwykły człowiek jest bezsilny wobec ścierających się potęg, wobec walki o władzę, a ponieważ w naturze ludzkiej drzemie żądza władzy, dlatego historia się powtarza...
Praca nad powieściami historycznymi tak pasjonowała autora, że w trakcie pisania zapamiętywał się do tego stopnia, że rodzina odnosiła wrażenie, iż tylko „...ciało schodzi na posiłki, a duch nadal konwersuje z Egipcjanami na poddaszu” – pisze Mariola Gąsiorowska w posłowiu do polskiej edycji opowiadania Coś w człowieku. Sam autor swoje męki i radości twórcze opisał w Czterech zmierzchach, powieści „przeznaczonej dla dojrzałych dzieci i dla szczęśliwych dorosłych, którzy nigdy nie dojrzeją...”
Mika Waltari zmarł w sierpniu 1979 r. Mija więc 11 lat od śmierci tego wybitnego pisarza fińskiego, którego dzieła były rezultatem wielkich darów talentu literackiego i charakteryzowały się interesującą akcją, głęboką analizą psychologiczną bohaterów, poczuciem humoru, lekkością stylu, a zarazem zadumą nad ludzkim losem. Ich twórca zadziwił świat także i tym, że będąc synem ludu Północy, raczej nie objawiającego emocjonalnych uniesień, ukazał niespodziewaną głębię przeżyć i wyidealizowany romantyzm wielkiej miłości.
Dzięki Zygmuntowi Łanowskiemu, tłumaczowi, który przyswoił językowi polskiemu największe dzieła Miki Waltari’ego, oraz Marioli Gąsiorowskiej, Joannie Trzcińskiej-Mejor i Kazimierze Manowskiej – tłumaczkom mikropowieści, czytelnicy polscy mogą poznawać jego twórczość i przedłużyć mu życie, gdyż pisarze żyją potąd, pokąd są czytani.
W tłumaczeniu na polski ukazały się następujące utwory Miki Waltari’ego: Karin, córka Monsa, Turms nieśmiertelny, Egipcjanin Sinuhe, Mikael, Czarny Anioł, Coś w człowieku, Nie doczekać jutra, Cztery zmierzchy i Krwawy ślad.