HISTORIA

NR 1/2024, s. 30

Andrzej Wolan to niezwykła i wybitna postać w historii Rzeczpospolitej przełomu XVI i XVII w., a jednocześnie w kolejnych stuleciach tak dalece pomijana w historiografii, iż pamięć o nim niemalże nie przetrwała w społeczeństwie polskim. A przecież był zaufanym sekretarzem trzech kolejnych naszych królów, należał do grupy czołowych humanistów i prozaików XVI w., pisząc głównie w języku łacińskim, którym doskonale władał. Wreszcie, Wolan to bez wątpienia jeden z najważniejszych, aczkolwiek zapomnianych, teologów protestanckich Rzeczpospolitej „złotego wieku”.

„Erudyta, teolog i polityk litewski” – mawiano o Andrzeju Wolanie, bowiem w każdym z tych trzech obszarów zaznaczył swoją nietuzinkową obecność (Grabowski 1906, s. 105). Co by nie powiedzieć o jego roli jako polityka czy teologa, to nawet jego polityczni czy konfesyjni przeciwnicy potrafili docenić poziom intelektualny, talent pisarski i erudycję wybitnego humanisty.

HUMANISTA

Andrzej Wolan urodził się w 1530 albo 1531 r. w okolicach Lwówka w Wielkopolsce jako syn Jana Wolana i Zofii z rodu Kwileckich. Ojciec wywodził się z wielopokoleniowej szlachty śląskiej. Jego dom rodzinny przepojony był duchową gorliwością braci czeskich, a to głównie za sprawą matki Zofii. U swego ojca Wolan doceniał jego „nieskażone obyczaje”, a zarazem dobre wykształcenie i obycie towarzyskie zdobyte na szlacheckich dworach. Te dwie wartości wyniesione z domu rodzinnego: zamiłowanie do wiedzy oraz żywa, głęboka pobożność pozostaną już na zawsze cechami wyróżniającymi reformatora.
W wieku 13 lat udał się na studia do Frankfurtu nad Odrą, gdzie przez trzy lata zgłębiał zasady dialektyki, retoryki i epistolografii. Zarówno tam, jak i później w Królewcu (gdzie studiował w latach 1550–1553), zetknął się z Georgiem Sabinusem, wybitnym i powszechnie uznawanym filologiem, retorem i humanistą. Ten „mistrz łacińskiego stylu” niewątpliwie wpłynął na edukację humanistyczną Wolana, przede wszystkim w zakresie literatury antycznej, patrystycznej, znajomości Biblii, gramatyki greckiej oraz stylu cyceroniańskiego.

W czasie pobytu w Królewcu musiał też gruntownie zapoznać się z teologią ewangelicką. Zwłaszcza zaś z poglądami Filipa Melanchtona i Jana Kalwina, co ujawniają jego późniejsze pisma teologiczne. Z Prus Książęcych Wolan „głęboko przejęty duchem reformy religijnej” wraca na Litwę, by osiąść tam na stałe (Kurnatowski, s. 7). Wybitne zdolności młodzieńca docenił sam książę Mikołaj Radziwiłł „Rudy”, który zaoferował mu posadę swego osobistego sekretarza w Wilnie. Odtąd losy Wolana związane będą z domem Radziwiłłów (patronami ruchu reformacyjnego na Litwie), a także jego nową ojczyzną – Wielkim Księstwem Litewskim.

Andrzej Wolan, podobnie jak wielu innych intelektualistów (Łukasz Górnicki, Maciej Stryjkowski, Jan Domanowski, Rojzjusz, Rotundus itd.), należał do wileńskiej „respublica litteraria”, środowiska zrzeszającego w latach 60. i 70. XVI w. wybitne postacie życia społecznego i literackiego Litwy. To w tym gronie powstało kilka istotnych dla państwowości Wielkiego Księstwa Litewskiego dokumentów, jak chociażby drugi i trzeci Statut Litewski (1566 i 1588 r.) – efekty nowoczesnej, na skalę europejską, kodyfikacji praw, teksty oparte na prawie rzymskim, znacznie przewyższające swą innowacyjnością system prawny Królestwa Polskiego.

POLITYK

Zanim Andrzej Wolan zyskał sławę polemisty teologicznego, wzbudził powszechny szacunek i uznanie braci szlacheckiej swoją działalnością polityczną. Jego wyjątkowa skuteczność na polu dyplomacji była na tyle doceniana, że cieszył się niesłabnącym zaufaniem nie tylko swojego mecenasa i opiekuna – księcia Mikołaja Radziwiłła „Rudego”, lecz także trzech kolejnych polskich królów. Nawet „arcykatolicki” Zygmunt III Waza nie odważył się zwolnić ze służby sekretarskiej tego zdeklarowanego wyznawcy kalwinizmu. Przeciwnie, aż do późnej starości Wolana powierzał mu trudne i odpowiedzialne misje.
Jego polityczna kariera na poważnie rozpoczęła się na sejmie lubelskim w 1569 roku, gdzie decydowały się losy unii polsko-litewskiej. Wolan (wówczas wysłannik księcia Radziwiłła) zaprezentował się jako znakomity dyplomata, ostrożny i umiejętny. Tak zyskał rozpoznawalność i autorytet wśród szlachty. Ten ważny życiowy epizod Wolana na największej scenie politycznej Rzeczpospolitej miał mu wkrótce otworzyć drogę na dwór królewski. Niedługo później, z polecenia Mikołaja Radziwiłła, zostaje sekretarzem Zygmunta Augusta, a po śmierci króla wkracza na drogę dyplomacji międzynarodowej. Odtąd będzie zaufanym posłem królewskim do realizacji szczególnie delikatnych misji, wymagających nietuzinkowych zdolności mediacyjnych. Podróżował zatem jako dyplomata do Pragi (1575), Będzina (1589), Rygi (1589, 1599) czy Moskwy (1595). Był także aktywny w sprawach krajowych, pośrednicząc, na przykład, w sporze pomiędzy Radziwiłłami i Chodkiewiczami.

Jako sekretarz królów polskich Wolan nie obawiał się bezpośredniej komunikacji ze swoimi władcami. Dał temu wyraz w jednym z najsłynniejszych swoich pism polemicznych, zadedykowanym królowi Stefanowi Batoremu, „Defensio verae orthodoxiae” z 1579 r. Jest to w zasadzie odezwa Wolana do króla, nader odważna w treści, gdzie żąda od niego zachowania w kraju prawdziwego kultu i religii (tj. ewangelicyzmu).

Wolan, kiedy już został wybrany posłem, właściwie nigdy godności tej nie utracił. Na kolejnych sejmach i w działalności pozasejmowej wykazywał się obywatelskim zaangażowaniem i troską o dobro wspólne. Jednocześnie, co godne podkreślenia, w swej służbie publicznej potrafił odróżnić interes swojego wyznania od interesu państwa, zawsze gotowy do służby dla Rzeczpospolitej.

TEOLOG

Obok Jana Łaskiego Wolan był jednym z najpłodniejszych reformowanych teologów w Rzeczypospolitej, pomimo że nie odebrał formalnego wykształcenia teologicznego, nie był ordynowanym ministrem (pastorem) ani nie wykonywał kaznodziejskiej posługi. Można go więc określić mianem jednego z najważniejszych „świeckich” teologów swoich czasów.

Dziewiętnastowieczny historyk Józef Łukaszewicz, badacz dziejów Kościoła reformowanego na Litwie, pisał o Wolanie, iż był on człowiekiem „(…), którego imię w XVI w. było powszechnie przedmiotem czci i uwielbienia pomiędzy kalwinami polskimi i zagranicznymi, a oburzenia i zgrozy pomiędzy katolikami…” (Łukaszewicz 1843, s. 266). Określany niejednokrotnie „papieżem kalwinistów litewskich”, budził wśród sobie współczesnych skrajne emocje. Jednocześnie jako humanista i człowiek mediacji, utrzymujący związki literackie i bliskie przyjaźnie także z wieloma katolikami, stronił od zatargów i początkowo nie zamierzał wchodzić w spory religijne.

Andrzej Wolan. Pomiędzy humanizmem a teologią reformowaną (pełny tekst)

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl

*****

Pastor Janusz Szarzec – absolwent Wydziału Teologicznego Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, pastor Kościoła Chwały w Warszawie, interesuje się teologią oraz myślą społeczno-polityczną reformacji XVI w. (zwłaszcza nurtu helweckiego).