TEOLOGIA
NR 3/2023, s. 14-17
„PSALMY DAWIDOWE” MACIEJA RYBIŃSKIEGO. PSAŁTERZ GENEWSKI W JĘZYKU POLSKIM
Wraz z rosnącymi wpływami kalwinizmu pojawiły się w Rzeczypospolitej psalmy metryczne, nieodłączny atrybut nabożeństwa ewangelicko-reformowanego. Ulotne druki tychże psalmów z czasem wyparte zostały przez kancjonały i katechizmy, w których je przedrukowywano. Jednakże dziełem kluczowym dla recepcji kalwińskiej kultury Psałterza w języku polskim stały się „Psalmy Dawidowe” Macieja Rybińskiego, będące polską wersją hugenockiego „Psałterza genewskiego”.
W roku 1558 ukazał się w Krakowie „Psałterz Dawida” będący pierwszym kompletnym Psałterzem metrycznym w języku polskim. Jego autorem był Jakub Lubelczyk, członek małopolskiego zboru reformowanego, jeden z tłumaczy Biblii brzeskiej, a zarazem sekretarz Mikołaja Reja, u którego boku uczył się literackiego rzemiosła. Niestety, dzieło Lubelczyka doczekało się tylko jednej edycji, a przed całkowitym zapomnieniem uchroniły je przedruki pojedynczych psalmów w ewangelickich kancjonałach. Dwadzieścia jeden lat później ukazał się „Psałterz Dawidów” Jana Kochanowskiego, który w środowisku ewangelickim zyskał ogromną popularność. Jednakże dziełem kluczowym dla recepcji kalwińskiej kultury Psałterza w języku polskim stały się „Psalmy Dawidowe”Macieja Rybińskiego, będące polską wersją hugenockiego „Psałterza genewskiego”.
Maciej Rybiński urodził się w 1566 r. Był synem czeskobraterskiego ministra Jana Ryby, jednego z najbliższych współpracowników pierwszego biskupa Jednoty w Polsce, Jerzego Izraela. Uczęszczał do czeskobraterskich szkół w Łobżenicy i (prawdopodobnie) w Koźminku, a następnie do gimnazjum akademickiego w Gdańsku. Studiował we Wrocławiu i w Heidelbergu. Po powrocie do kraju, w roku 1589 został ordynowany na ministra Jednoty. W 1591 r. Synod w morawskim Lipniku wskazał Rybińskiego jako kandydata na polskiego kaznodzieję w Poznaniu. Rok później zebrany w tym samym miejscu synod postanowił, że Maciej Rybiński zostanie nie tylko pastorem zboru poznańskiego, ale również gospodarzem domu braterskiego, w którym mieszkali młodzieńcy przygotowujący się do służby pastorskiej.
W 1595 r. Rybiński uczestniczył w toruńskim Synodzie generalnym, który potwierdził obowiązywanie Zgody Sandomierskiej. Wkrótce potem, na zaproszenie Andrzeja Leszczyńskiego, objął urząd ministra w należącym do Leszczyńskich Baranowie Sandomierskim. W roku 1608 Synod w Lipniku powołał Macieja Rybińskiego na urząd jednego z dwóch seniorów wielkopolskiej Jednoty. Rybiński rezydować miał w Ostrorogu i nadzorować zbory
w północnej części regionu oraz należące do Leszczyńskich Baranów (w Małopolsce) i Beresteczko (na Rusi). Synod zlecił również Rybińskiemu tłumaczenie konfesji i katechizmu na język polski.
Pomimo pogarszającego się stanu zdrowia (chorował na gruźlicę i kamicę) Rybiński do końca życia pełnił sumiennie obowiązki seniora. W marcu 1609 r. podjął się dokonania przekładu na język polski „Rejestrzyku officiorum” (porządku ordynacji duchownych) oraz przeglądu agend synodalnych. W październiku 1611 r. zjazd seniorów w Ostrorogu powierzył mu ponadto rewizję i przygotowanie do druku agend liturgicznych. Tej pracy ukończyć już nie zdołał. Zmarł 22 maja 1612 r. w Poznaniu.
Biorąc pod uwagę wysoką pozycję Macieja Rybińskiego w Jednocie czeskobraterskiej, pełniony przezeń urząd seniora, jego aktywność i znaczące zasługi, wiemy o nim stosunkowo niewiele. Być może zawinił tu pożar Ostroroga, który w 1623 r. strawił rodzinne, a częściowo także kościelne archiwa. Nie zachowała się autobiografia, którą miał obowiązek spisać, obejmując urząd seniora, ani dziennik, który w czasie pełnienia służby miał obowiązek prowadzić. Jan Rybiński w swojej „Autobiografii” wspomina jedynie o ojcowskich psalmach, z czego można wnioskować, że innych utworów literackich Maciej Rybiński po sobie nie zostawił.
Nie wiadomo, kiedy i w jakich okolicznościach Rybiński rozpoczął przekład Psałterza, jak przebiegała ta praca i ile czasu zajęła. Wiemy jedynie, że w roku 1605, w trakcie jego pobytu w Baranowie Sandomierskim, ukazało się nakładem własnym autora pierwsze potwierdzone wydanie „Psalmów Dawidowych”.
Rybiński zetknął się z genewskimi melodiami psalmów najpóźniej podczas pobytu w Heidelbergu w latach 1584–1587. Psalmy genewskie po niemiecku śpiewano tam już od 1567 r., a od 1573 r. ogromną popularność zdobywał Psałterz Lobwassera wydawany w jednym tomie z „Katechizmem heidelberskim” i modlitwami1. Z takiego zbioru prawdopodobnie korzystał Rybiński jako student podczas wspólnych porannych i wieczornych modlitw
w heidelberskiej bursie. Niewykluczone jednak, że z Psałterzem Lobwassera Rybiński zapoznał się już podczas nauki w gimnazjum gdańskim. Podróżując na Morawy, zapewne zetknął się również z wydanym w 1587 roku Psałterzem Strejca. Cieszący się ogromną popularnością, wydawany szesnaście razy w ciągu pięciu lat czeski Psałterz autorstwa jednego z tłumaczy kalwińskiej Biblii kralickiej urastał do rangi symbolu kalwinizacji czeskiej Jednoty. Nic nie wiadomo natomiast o tym, aby Rybiński znał francuski i korzystał z oryginalnego Psałterza hugenotów.
O tym, co skłoniło go do podjęcia się tej pracy, sam Rybiński pisał w przedmowie do Psałterza. Nie chodziło o to, aby „zganić” innych autorów, których wyższość w warstwie literackiej z pokorą uznawał. Wskazywał raczej na „przykład inszych narodów”, które „w kilku różnych językach” śpiewały psalmy na te same melodie. Pragnieniem Rybińskiego było, aby i Polacy do nich się przyłączyli i „w największej zgodzie z inszymi jednym sercem i jednym głosem Pana Boga chwalili”2. W słowach tych wyraźnie widać poczucie wspólnoty z europejskimi Kościołami reformowanymi. Już po śmierci autora,
w przedmowie do wydania „Psalmów Dawidowych” z roku 1619, Jan Turnowski pisał, że:
Dawno pragnęli ludzie zacni a pobożni, aby Psałterz do śpiewania kościelnego mógł być wydany na melodie psalmów francuskich, do których inne nacje w przekładziech się swoich stosowały. […] wziął to był na się przed lat trzynasta, człowiek znamienitemi dary i pobożnością od Boga uczczony, x. Maciej Rybiński, dozorca zborów wielkopolskich, teraz już w Panu odpoczywający.
Podobnie sprawę stawia anonimowy autor słynnego wiersza, pisząc:
A przecie i Rybiński pracy nie żałuje, Bo słysząc, że w jeden ton z Włochy Francuzowie, Niemcy z Czechy, z Angliki Węgrowie, Raczą na ziemi Boga, do tej społeczności Serc i głosów sarmackiej tor przeprawił włości3.
Kalwińska kultura Psałterza - cz. 3 (pełny tekst)
Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl
*****
ks. Andrzej Polaszek – doktor teologii historycznej, pastor Ewangelicznego Kościoła Reformowanego w Poznaniu, współtwórca Psałterza Poznańskiego. Wraz z żoną Agatą i córkami od lat promują śpiewanie psalmów w kościołach. Radca prawny z zawodu, instruktor harcerski z pasji i potrzeby serca
Bibliografia:
„Akta Synodów Różnowierczych w Polsce”, t. 1, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1966; „Akta Synodów Różnowierczych w Polsce”, t. 3: „Małopolska 1571–1632”, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1983; „Akta Synodów Różnowierczych w Polsce”, t. 4: „Wielkopolska 1569–1632”, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1997.
H. Gmiterek, „Rybiński Maciej”,w: „Polski Słownik Biograficzny” t. 23, Kraków 1991–1992, s. 338–340;
M.A. Korzo, „Psalmy Dawidowe (Gdańsk 1616): przyczynek do recepcji Katechizmu Heidelberskiego w Polsce”, „Biblioteka” 17 (2005),
s. 53–63.
K. Meller, „Psalm – kalwińska »pieśń nad pieśniami«. O kształtowaniu się ewangelickiej kultury literackiej i duchowej”, w: D. Chemperek (red.), „Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej”, s. 275–308. O Rybińskim autorka wspomina również w artykule pt. „Bracia Czescy
w perspektywie historycznoliterackiej. Wiek XVI”, „Biblioteka” 9 (1998), s. 155–163.
R. Leszczyński (sr), „Rybiński Maciej”, w: „Encyklopedia katolicka”, t. 17, Lublin 2012.
1 M.A. Korzo, „Psalmy Dawidowe (Gdańsk 1616): przyczynek do recepcji Katechizmu Heidelberskiego w Polsce”, „Biblioteka” 17 (2013), s. 53–59.
2 Tamże.
3 Anonimowy wiersz „Rej zaczął Sauromatom wykrzykać psalm Boski…” pojawia się po raz pierwszy w wydaniu „Psalmów Dawidowych” z 1617 r.