Nr 3-4 / 2001
W 1560 r. przeniósł się z Mazowsza na Litwę młody szlachcic Jan Pawłowicz Grużewski (1540-1609), nowy namiestnik dóbr Mikołaja Czarnego Radziwiłła w Niegniewiczach. Znajdował się tam zbór kalwiński i zapewne pod wpływem ks. Grzegorza Mackiewicza oraz swego protektora Radziwiłła młody Grużewski porzucił katolicyzm i stał się gorliwym ewangelikiem reformowanym. Jego potomek Bolesław Grużewski pisał ponad trzysta lat później: Jeżeli w szesnastym wieku do Protestantyzmu prowadził powszechny ruch wyznaniowy, a wiele rodzin łączyło się do niego, idąc tylko za ogółem, bez głębszych przekonań – u Jana Grużewskiego inny był zupełnie charakter jego wiary w prawdziwą naukę Chrystusową (...) Kiedy najpotężniejsi i najgorliwsi rozkrzewiciele Protestantyzmu na Litwie, jak Kiszkowie, Radziwiłłowie Nieświezcy, Wołłowiczowie, wracali na łono wiary rzymskiej, (...) potomkowie Jana Grużewskiego, w chwilach najzaciętszego prześladowania, nie okazywali najmniejszej słabości czy wahania, w przywiązaniu do potępionej religii, której wyznawcami i obrońcami pozostali do naszych czasów ( Kościół ewangelicko?reformowany w Kielmach , 1912).
W 1584 r. Jan Grużewski poślubił Zofię Radzymińską, także wyznania reformowanego, a w 1591 r. nabył majętność Kielmy na Żmudzi. Należała ona do rodzin ewangelickich (Hlebowiczów i książąt Sołomereckich), ale zboru tam nie było, a katolicki kościół stał opuszczony. W 1596 r. Jan Grużewski sprowadził pierwszego duchownego ewangelickiego i hojnie go uposażył. Tak zaczęła się historia zboru reformowanego w Kielmach. Również w sąsiednich Lalach i Kurtowianach istniały zbory ewangelickie pod patronatem Wnuczków, Kęstortów i Skaszewskich. Ewangelikami była zarówno szlachta, jak i okoliczni chłopi.
W Kielmach spokój panował do 1606 r., gdy kapituła żmudzka wytoczyła Grużewskim proces, żądając zwrotu kościoła. Sąd ziemski w Rossieniach wydał wyrok na korzyść patrona, ale nowy pleban katolicki ks. Smółka odwołał się do Trybunału duchownego i uzyskał korzystny dla siebie wyrok. Po licznych prawniczych perypetiach Trybunał Generalny (1608) poparł Jana Grużewskiego, jednak jeszcze tego samego dnia dwóch sędziów zmieniło zdanie i uznało roszczenia strony katolickiej. Rozpoczął się korowód procesów i kontrprocesów. Zmęczony walką Jan Grużewski w 1609 r. oddał kościół katolikom i załamany obrotem spraw zmarł wkrótce potem. Pozostawił wdowę, syna Jerzego i pięć córek (wszyscy zięciowie oprócz kniazia Krubskiego byli ewangelikami reformowanymi).
W rok pod utracie starego kościoła Zofia Grużewska wystawiła tuż obok nowy, drewniany i pochowała w nim męża. Młodego dziedzica Kielm Jerzego Grużewskiego (1591-1651) ks. Smółka zaczął nękać procesami już we wrześniu 1610 r. Fala procesów zakończyła się w 1614 r., a Jerzy Grużewski musiał rozebrać nowo wybudowany kościół kielmeński (w 1628 r. kanonik Smółka doprowadził do upadku zboru w Lalach koło Kielm). Jednak w 1615 r. Jerzy Grużewski i jego matka ufundowali w Kielmach trzeci już kościół reformowany i szkołę, a ich zapisy poświadczyli znaczniejsi okoliczni ewangelicy reformowani: Jan Czyż, Jarosz książę Żyżemski, podkomorzy mozyrski, i Matfiey Szwykowski.
W 1618 r. Jerzy Grużewski poślubił Mariannę Samson?Podbe-reską, wchodząc w koligacje z najznamienitszymi rodzinami ewangelickimi na Litwie. Dziadek panny młodej, Melchior Zawisza (zm. 1592), kasztelan witebski, ufundował zbory w Szydłowie i Żejmach. Córkę Dorotę wydał za marszałka brasławskiego Jerzego Samsona-Podbereskiego (zm. 1630), który wzorem teścia utrzymywał zbory reformowane we wszystkich swoich posiadłościach: Kazanhrodku, Muśnikach, Upnikach i Dziewiałtowie. Zmarł bez męskiego potomstwa, a jego dobra odziedziczyli zięciowie ewangelicy: Władysław Montwid Dorohostajski, Samuel Szwykowski oraz Jerzy Grużewski. Temu ostatniemu przypadł Dziewiałtów, gdzie zbór ufundowali w XVI w. książęta Wiśniowieccy. W 1638 r. spełnił życzenie teścia i wzniósł tam murowany kościół. Pod patronatem Grużewskich dziewiałtowska gmina reformowana przetrwała do XX w.
Aby wynagrodzić Jerzemu Grużewskiemu zasługi dla kraju, król Zygmunt III Waza nadał mu w dziedziczne lenno w linii męskiej dobra Kurszany. W przywileju królewskim czytamy: maiąc wzgląd y miłościwe baczenie na zasługi Urodzonego Jerzego Grużewskiego które on nam Rzeczypospolitey w expedyciach Moskiewskich y Inflantskich, poczty znaczne stawiąc, Roty prowadząc, Kommissie do zapłaty żołnierzom odprawując, z odwagą zdrowia i niemałym uszczerbkiem maiętności swych oddawał y teraz za każdą okazyią oddawać nie przestaie. Kurszany były w posiadaniu rodziny do ostatniej wojny. Przechodziły zawsze w ręce najstarszego syna, a ich właściciele pisali się „ordynatami na Kurszanach”.
Za życia Jerzego Grużewskiego nie dochodziło do poważniejszych zadrażnień z klerem katolickim. Po jego śmierci w 1651 r. majątki objęła wdowa Marianna Grużewska i ok. 1666 r. na miejscu drewnianego kościoła w Kielmach wzniosła murowany, który przetrwał do dziś. Nabyła również od swej kuzynki Zofii z Dorohostajskich Sapieżyny Montwidów, gdzie mieścił się inny zbór reformowany. W ten sposób patronat Grużewskich obejmował:
- Kielmy i Dziewiałtów, o których mowa w tym artykule.
- Montwidów – założony przez Dorohostajskich, napadnięty przez katolickiego plebana w 1640 r., zamknięty ostatecznie ok. 1735 r.
- Szydłów – ufundowany w 1592 r. przez Zofię Wnuczkową. Bardzo bogato uposażony, posiadał wielu audytorów. W 1669 r. po kosztownym procesie miasto przeszło na własność Billewiczów, którzy kościoła nie zlikwidowali, ale nie interesowali się nim. W 1704 r. było tu jeszcze 500 słuchaczy, a patronat sprawował Puttkamer, lecz w 1754 r. zbór stał się filiałem kiejdańskim i nabożeństwa odbywały się tylko czasami. Zbór wkrótce upadł.
- Monkiszki – ufundowany w 1630 r. przez Chryzostoma Górskiego jako filiał kielmeński. Pastor dojeżdżał raz na miesiąc. Górscy byli patronami do 1704 r., a gdy patron umarł, żona wyszła za papieżnika, zjeżdżać więcej nie wolno i sam dom Boży in periculo [w niebezpieczeństwie]. Zbór upadł wkrótce potem.
- Gruździe – ufundowany w 1625 r. przez Krzysztofa Gruździa. W 1653 r. katolicy odebrali kościół, musieli go jednak oddać. W 1697 r. niejacy Burba i Prószyński spalili go, ale został odbudowany. Zbór upadł ostatecznie w 1715 r.
Pełny tekst artykułu po zalogowaniu w serwisie.