NR 4/2022, s. 17–19

TEOLOGIA

Okres adwentu i Bożego Narodzenia jest czasem, w którym chrześcijanie rozważają tajemnicę wcielenia Syna Bożego oraz jego narodzin z Marii. W kościołach czyta się wtedy chętnie Ewangelię dzieciństwa Jezusa, opisy Jego cudownego narodzenia zawarte w Ewangelii według Łukasza (i nieco bardziej lakoniczne w Ewangelii według Mateusza), a także Janowy hymn o Logosie, Słowie, które stało się ciałem i zamieszkało wśród nas pod postacią Jezusa Chrystusa. Należy jednak pamiętać, że w teologii chrześcijańskiej mówi się o podwójnych narodzinach Syna Bożego, narodziny Jezusa Chrystusa z ludzkiej matki zostały bowiem poprzedzone zrodzeniem Logosu przez Boga.

Za sprawą owych narodzin Syn partycypuje w boskości Ojca, dzieląc Jego naturę. W związku z tym pomimo wcielenia w człowieka pozostaje prawdziwym Bogiem. Z kolei dzięki drugiemu narodzeniu przyjmuje naturę ludzką z Marii, która staje się w ten sposób matką człowieka Jezusa Chrystusa. Jak widać, te dwa narodzenia konstytuują ludzką i boską naturę w osobie Chrystusa, czyniąc z Niego byt wieczny, boski i zarazem ludzki, podlegający człowieczym ograniczeniom, albowiem choć obydwie natury Chrystusa złączyły się ze sobą, to jednak nie uległy wymieszaniu, zachowując swoje właściwości. Chrystus jest więc zarówno prawdziwym Bogiem, jak i prawdziwym człowiekiem.

Nie wszyscy jednak chrześcijanie w początkowym okresie istnienia Kościoła nauczali o podwójnych narodzinach Syna, wśród judeochrześcijan istniał bowiem nurt zwany ebionityzmem, który zrównywał narodziny Syna Bożego z narodzinami z Marii, negując preegzystencję Logosu, a co za tym idzie również przedwieczne zrodzenie Syna przez Boga Ojca. Według ebionitów Jezus był człowiekiem poczętym i zrodzonym w naturalny sposób. Został On napełniony przez Boga Jego Duchem i adoptowany na Syna Bożego. Syn nie istnieje więc wiecznie, ale pojawia się dopiero w łonie Marii, aby otrzymać następnie od Boga „nominację” na Syna Bożego i Mesjasza.

LOGOS U BOGA

 Tej teologii sprzeciwiało się wielu chrześcijan nawróconych na chrystianizm z pogaństwa, a także zhellenizowanych Żydów wierzących w Chrystusa. Przeciwstawili oni adopcjanizmowi koncepcję wiecznego istnienia Logosu u Boga (w Bogu). Już w Ewangelii według Jana pojawia się nauka o preegzystencji Logosu (Syna Bożego), wyrażona dobitnie zaraz w pierwszych słowach prologu owego pisma: „Na początku był Logos, i Logos był u Boga (w Bogu), i Bogiem był Logos” (J 1, 1). Podkreślić należy, że podobnie jak u Heraklita i stoików Logos Jana jest kosmiczną prazasadą, z której wszystko powstaje i bierze swoje istnienie (J 1, 3–4, 10). W świetle tych wersetów staje się oczywiste, że zdaniem autora prologu Logos istniał przed powstaniem kosmosu, a tym bardziej zanim stał się ciałem (J 1, 14) i w postaci Jezusa Chrystusa objawił ludziom Ojca (J 1, 17–18).

Z początkowych zdań Ewangelii według Jana nie wynika jednak jasno, na czym polega owo bycie Logosu w Bogu oraz w jaki sposób Logos wyłania się (rodzi się) z Ojca. Tekst greckiego oryginału sugeruje, że przebywanie Logosu w Ojcu nie oznacza identyczności Syna z Ojcem, tożsamości hipostazy (osoby) Boga z hipostazą (osobą) Logosu. Poprzez swoje uczestnictwo w Bogu (istnienie u Boga) Logos jest Bogiem, jednak stanowi również indywidualną hipostazę, którą należy odróżnić od osoby Boga. Kwestia ta zaczęła interesować żywo Ojców Kościoła mniej więcej w połowie II wieku, choć już wcześniej niektórzy z nich nieśmiało ją podejmowali. Wspomniani myśliciele, określani przez patrologów mianem „teologów Logosu”, postanowili uszczegółowić naukę o relacjach zachodzących pomiędzy Logosem i Bogiem oraz narodzinach Syna z Ojca. Do grona owych teologów należał: Justyn Męczennik (ur. ok. 100, zm. 165), Tacjan Syryjczyk (ur. ok. 130, zm. po 172), Atenagoras z Aten (żył 2 poł. II w.), Teofil z Antiochii (zm. ok. 185), Ireneusz z Lyonu (ur. 135, zm. ok. 202). Ich dzieło kontynuował, między innymi, Tertulian (ur. 160, zm. 220), Hipolit Rzymski (zm. 236), Klemens z Aleksandrii (ur. ok. 150, zm. 212 lub 215), Orygenes (ur. 185, zm. 254), Atanazy (ur. ok. 295, zm. 373), który w istotny sposób zmodyfikował „teologię Logosu”, kładąc fundamenty pod dogmat trynitarny, doprecyzowany ostatecznie w drugiej połowie IV wieku przez Bazylego Wielkiego (ur. ok. 330, zm. 379), Grzegorza z Nazjanzu (ur. ok. 330, zm. 390) i Grzegorza z Nyssy (ur. ok. 335, zm. 394).

LOGOS FILONA Z ALEKSANDRII 

Wzorem dla rozważań wczesnych „teologów Logosu” na temat relacji zachodzących pomiędzy Ojcem i Synem była nauka o Logosie głoszona przez zhellenizowanego żydowskiego teologa i filozofa – Filona z Aleksandrii (ur. ok. 20 lub 13 r. przed Chrystusem, zm. ok. 40 r. po Chrystusie), którego pisma wywarły istotny wpływ na antyczne chrześcijaństwo, zwłaszcza we wczesnej fazie kształtowania się doktryn kościelnych.

Filon wychodził z założenia, że wieczny Bóg, będąc nieustannie istotą rozumną, musi posiadać w sobie również wiecznie swój Rozum, Umysł, czyli Logos. Ów istniejący odwiecznie w Bogu (u Boga) Rozum nazywał Filon Logosem wewnętrznym, pojmując Go niekiedy jako niesamodzielną część Boga, lecz częściej widząc w nim autonomiczny byt uczestniczący w naturze Ojca. W Logosie-Rozumie zawierają się myśli (idee) Boga, będące idealnym wzorem przyszłego świata materialnego. Logos wewnętrzny jest więc u Filona odpowiednikiem platońskiego świata idei. Nawiązując z jednej stronny do heraklitejsko-stoickiej koncepcji Logosu, który jest kosmiczną zasadą tworzącą byty, z drugiej zaś strony sięgając do biblijnej nauki o Bożym Słowie, przy pomocy którego Bóg stwarza wszechświat i rządzi nim, Filon twierdził, że akt kreacji kosmosu przez Stwórcę związany był z wyłonieniem się (zrodzeniem) z Niego Logosu w formie Słowa. W momencie tworzenia przez Boga wszechświata, Stwórca wypowiedział swe Słowo, wtedy to Logos-Rozum wyłonił się z Niego jako Logos-Słowo, powołując do istnienia wszystkie byty. Logos-Słowo nazwał Filon Logosem zewnętrznym, gdyż działa On w stworzeniu, przebywając na zewnątrz Boga. Pomimo tego Logos-Słowo nie oddziela się od Boga, gdyż jego narodziny z Ojca przypominają wypłynięcie wody ze źródła lub wyłonienie się promienia ze słońca. Podobnie jak promień słońca i woda w rzece nie tracą łączności ze swoim źródłem, tak też Logos zewnętrzny nigdy nie odłącza się od Boga. W związku z tym On także jest Bogiem, aczkolwiek Bogiem wtórnym („drugim Bogiem”), podporządkowanym Bogu Najwyższemu (subordynacjonizm). Jest również Synem Bożym, który objawia światu swojego Ojca. Według Filona wszelkie teofanie opisane w Biblii (np. objawienie się Boga Mojżeszowi) były w rzeczywistości objawieniami Logosu, a nie Boga Najwyższego (Jahwe), gdyż ten, jako transcendentny, nie może kontaktować się bezpośrednio ze stworzeniem.

Dwukrotne narodziny Syna Bożego (pełny tekst)

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl

*****

Rafał Marcin Leszczyński – doktor habilitowany teologii historycznej, profesor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, pracownik naukowo-dydaktyczny Wydziału Teologicznego tej Uczelni.

 BIBLIOGRAFIA 

Filon Aleksandryjski, „Pisma”, t. 1, red. L. Joachimowicz, Warszawa 1986.

Filon Aleksandryjski, „Pisma”, t. 2, red. S. Kalinkowski, Kraków 1994.

Leszczyński R. M., „Logos w relacji do Boga i stworzenia w nauczaniu Orygenesa. Studium źródeł”, „Rocznik Teologiczny” 1–2 (2005), s. 57–85.

Leszczyński R. M., „Logos w sporach trynitarnych pierwszej połowy IV wieku”, „Rocznik Teologiczny” 4 (2021), s. 1143–1171.

Leszczyński R. M., „Nauka o Synu Bożym w teologii Hipolita i Cypriana”, „Studia Humanistyczno-Teologiczne” 1–2 (2004), s. 157–180.

Leszczyński R. M., „Neoplatoński Bóg Orygenesa”, „Przegląd Filozoficzny” 2 (2016), s. 415–424.

Leszczyński R. M., „Starożytna koncepcja Logosu i jej wpływ na myśl wczesnego chrześcijaństwa”, Warszawa 2003.

Matuszewski S., „Filozofia Filona z Aleksandrii i jej wpływ na wczesne chrześcijaństwo”, Warszawa 1962.

Pietras H., „Argumentacja filozoficzna za wiecznością Syna Bożego u Orygenesa”, w: „Ojcowie Kościoła wobec filozofii i kultury klasycznej. Zagadnienia wybrane”, red. F. Drączkowski, J. Pałucki, M. Szram, Lublin 1998, s. 89–97.

Pietras H., „Logos a początek stworzenia według Filona z Aleksandrii”, „Bobolanum”, 2 (1991), s. 86–98.

Pietras H., „Początki teologii Kościoła”, Kraków 2000.

„Pisma Ojców Kościoła”, t. IV, Poznań 1926.

Szewczyk P. M., „Człowieczeństwo Logosu według Atanazego Wielkiego”, Kraków 2010.